Mai Quốc Ấn
Người cộng sản có nghe nói thật và làm theo lẽ đúng không? Xin thưa là có!
Thời ông Võ Văn Kiệt còn làm bí thư thành ủy TP.HCM, ông từng nghe nhà thơ Nguyễn Duy đọc bài thơ “Đánh thức tiềm lực” vào năm 1982, lúc ông Kiệt sắp sửa rời ghế Bí thư Thành ủy TP.HCM để ra Hà Nội làm Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng kiêm Chủ nhiệm Ủy ban Kế hoạch Nhà nước.
Nghe xong, ông Sáu Dân như “vừa trải qua một cuộc tra tấn” vì nó khác hoàn toàn lối văn chương quốc doanh ca ngợi Đảng, tụng danh chế độ. Thái độ của cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt trước điều trái tai là: “Cậu chỉ cần nói thật, không bình luận đúng sai”. Cái khí độ ấy khi đang mang quyền lực lãnh đạo, lại là lãnh đạo quốc gia, thực không dễ khi những tư tưởng cũ vẫn tràn ngập và có xu hướng bài xích mạnh mẽ cái mới, cái đúng.
Sau ông Sáu Dân là ông Sáu Khải, cũng là Thủ tướng Việt Nam. Trong một bài trả lời phỏng vấn, luật sư Trương Trọng Nghĩa có nhắc đến việc ông Phan Văn Khải rất chịu khó lắng nghe. “Có những cuộc họp kéo dài đến hai ngày, ông nghe suốt hai ngày và sau đó ông có buổi cuối cùng tổng kết, tiếp thu. Những ý kiến tổng kết, tiếp thu của ông cho thấy ông đã lắng nghe một cách thực chất và tiếp thu để điều chỉnh chính sách điều hành đất nước”.
Gần nhất, cố Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng cũng là một người biết lắng nghe. Chính tôi là người trải nghiệm điều đó! Khi xảy ra vụ Đặng Văn Hiến bắn ba người ở Đak Nông vì bị cướp đất, đã có người liên lạc để hỏi tôi về việc này. Có sao viết vậy, sự thật cướp đất ở Tây Nguyên và bản chất vụ Đặng Văn Hiến thế nào tôi viết y chang và gửi ông Nguyễn Phú Trọng. Đặng Văn Hiến dù qua ba án tử nhưng rồi vẫn được ân xá án tử hình là một kết thúc có hậu.
Nhưng nói thật vẫn là một cái gì đó rất khó ở xã hội Việt Nam!
Vì không phải lãnh đạo nào cũng có khí độ của bậc đại nhân mà mang đại lượng trong cai trị để lắng nghe dân. Cứ quan sát lãnh đạo bằng hành vi chính trị thì sẽ có đánh giá thôi. Nếu chỉ là những cuộc thị sát với cơ quan nhà nước thân quen mình đang quản lý, chỉ là gặp doanh nghiệp nhà nước hay FDI thay vì tìm hiểu xem doanh nghiệp vừa và nhỏ cần gì là một ví dụ.
Rộng hơn, câu chuyện rên xiết của nhân dân trước thuế thu nhập cá nhân lạc hậu mà không đổi hay giá điện tăng để bù lỗ cho một nhóm lợi ích tưởng chừng bất khả xâm phạm là những ví dụ khác.
Làm lãnh đạo mà chỉ nghe lời ngon ngọt, chỉ nhận trình báo chuyện trơn tai thì theo tôi đó là những lãnh đạo “mất cân đối”. Nghe lời thật còn chẳng muốn, “chẳng dám” nghe thì lèo lái quốc gia kiểu gì? Mất cân đối cái nhỏ ắt nguy cơ mất cân bằng lợi ích quốc gia, dân tộc là có thực!
Nếu ông Sáu Khải thấy ‘Tổ nghiên cứu và tư vấn chính sách’ phản biện trái tai và không nghe thì kinh tế Việt Nam thời ông nắm quyền đâu để lại một nền tảng tốt cho sau này?
Nếu ông Sáu Dân năm xưa không mời nhà thơ Nguyễn Duy lên để lắng nghe thì có thể những dòng này tôi đang viết về một bạo quân bất chấp lời trung ngôn!
Tổng Trọng mà không lắng nghe thì liệu quá trình “đốt lò” của ông ấy có lôi nổi “củi gộc” là Uỷ viên Bộ Chính trị, Uỷ viên Trung ương Đảng và bộ sậu vốn “bất khả xâm phạm” ra không?
Nói thật, đôi khi tôi muốn gặp những người lãnh đạo đất nước mình hay thành phố mình sống, để hỏi một câu giống nhau:
Các vị có bao nhiêu khí độ để nghe lời nghịch nhĩ về đời sống hôm nay?
Chứ “mời” một thằng bé lên phường vì nó dám nói thật thì dễ quá.
Dễ mất khí, giảm độ của một chế độ cầm quyền!
______
(*) Nội dung bài thơ “Đánh thức tiềm lực” của nhà thơ Nguyễn Duy:
Tiễn đưa anh S.D. đi làm kinh tế
Hãy thức dậy, đất đai!
cho áo em tôi không còn vá vai
cho phần gạo mỗi nhà không còn thay bằng ngô, khoai, sắn…
xin bắt đầu từ cơm no, áo ấm
rồi thì đi xa hơn – đẹp, và giàu, và sung sướng hơn
Khoáng sản tiềm tàng trong ruột núi non
châu báu vô biên dưới thềm lục địa
rừng đại ngàn bạc vàng là thế
phù sa muôn đời như sữa mẹ
sông giàu đằng sông và bể giàu đằng bể
còn mặt đất hôm nay thì em nghĩ thế nào?
lòng đất rất giàu, mặt đất cứ nghèo sao?
***
Lúc này ta làm thơ cho nhau
đưa đẩy mà chi mấy lời ngọt lạt
ta ca hát quá nhiều về tiềm lực
tiềm lực còn ngủ yên…
***
Tôi lớn lên bên bờ bãi sông Hồng
trong màu mỡ phù sa máu loãng
giặc giã từ con châu chấu, con cào cào
mương máng, đê điều ngổn ngang chiến hào
trang sử đất ngoằn ngoèo trận mạc
giọt mồ hôi nào có gì to tát
bao nhiêu đời mặn chát các dòng sông
bao nhiêu thời vỡ đê trắng đất mất đồng
thuyền vỏ trấu mỏng manh ba chìm bảy nổi
khúc dân ca cũng bèo dạt mây trôi
hột gạo nõn nà hao gầy đi vì thiên tai
đói thâm niên
đói truyền đời
điệu múa cổ cũng chậm buồn như đói…
***
Tôi đã qua những chặng đường miền Trung bỏng rát và dai dẳng
một bên là Trường-Sơn-cây-xanh
bên còn lại Trường-Sơn-cát-trắng
đồng bằng hình lá lúa gầy nhẳng
cơn bão chưa qua, hạn hán đổ tới rồi
ngọn cỏ nhọn thành gai mà trốn không khỏi úa
đất nứt nẻ ngỡ da người nứt nẻ
cơn gió Lào rát ruột lắm em ơi!
Hạt giống ở đây chết đi sống lại
hạt gạo kết tinh như hạt muối
cây lúa đứng lên cũng đạp đất đội trời
***
Tôi về quê em – châu thổ sáng ngời
sông Cửu Long giãn mình ra biển
đất cuồn cuộn sinh sôi và dịch chuyển
cây mắm cây tràm lặn lội mở đường đi
Đất tân sinh ngỡ ngọt ngào trên mặt
lòng còn chát chua nào mặn nào phèn
má sung sức và ba cường tráng thế
man mác âu sầu trong câu hát ru em
Đã qua đi những huyền thoại cũ mèm
những đồng lúa ma không trồng mà gặt
những ruộng cá không nuôi mà sẵn bắt
những ghểnh cẳng, vuốt râu mà làm chơi ăn thật
miếng ăn nào không nước mắt mồ hôi!
Ruộng bát ngát đó thôi, và gạo đắt đó thôi
đất ghiền phân vô cơ như người ghiền á phiện
con rầy nâu khoét rỗng cả mùa màng
thóc bỏ mục ngoài mưa thiếu xăng dầu vận chuyển
phà Cần Thơ lê lết người ăn xin
cây đàn hát rong não nề câu vọng cổ
quán nhậu lai rai – nơi thừa thiếu trốn tìm
***
Này, đất nước của ba miền cày ruộng
chưa đủ no cho đều khắp ba miền
ta ca hát quá nhiều về tiềm lực
tiềm lực còn ngủ yên…
***
Lúc này tôi làm thơ tặng em
em có nghĩ tôi là đồ vô dụng?
vô dụng lấy đi của cuộc sống những gì
và trả lại được gì cho cuộc sống?
Em có nghĩ tôi là con chích choè ăn và gại mỏ?
Em có nghĩ tôi là tay chuyên sản xuất hàng giả?
Em có nghĩ tôi là kẻ thợ chữ đục đẽo nát cả giấy
múa võ bán cao trên trang viết mong manh?
tình nghĩa nhập nhằng với cái hư danh
tờ giấy chép văn thành tờ giấy bạc
Em có nghĩ…
mà thôi!
***
Xin em nhìn kia – người cuốc đất
(tôi cũng từng chai tay cuốc đất)
cái cuốc theo ta đời này, đời khác
lưỡi cuốc nhỏ nhoi liếm sạch cánh đồng rồi
dướn mình cao
chĩa cuốc lên trời
bổ xuống đánh phập
đẹp lắm chứ cái tạo hình cuốc đất!
Xin em nhìn – người gánh phân, gánh thóc
(tôi cũng từng mòn vai gánh phân, gánh thóc)
kẽo kẹt hai vai một nhịp cầu vồng
đẹp lắm chứ cái tạo hình gồng gánh!
Những cái đẹp thế kia… em có chạnh lòng không?
cái đẹp gợi về thuở ngày xưa ngày xửa
nhịp theo tiết tấu chậm buồn
cái đẹp ấy lẽ ra không nên tồn tại nữa!
Em có chạnh lòng chăng
giữa thành phố huy hoàng bạt ngàn quán nhậu
bỗng hiện lù lù cái xe hơi chạy than
vệt than rơi toé lửa mặt đường
Em có chạnh lòng chăng
xích lô đạp càng ngày càng nghênh ngang
xích lô máy và xe lam chạy dầu vừa nã đại liên vừa phun khói độc
người đi bộ vừa đi vừa nghĩ về tiềm lực
tiềm lực còn ngủ yên…
***
Tôi trót sinh ra nơi làng quê nghèo
quen cái thói hay nói về gian khổ
dễ chạnh lòng trước cảnh thương tâm
Làng tôi xưa toàn nhà tranh vách đất
bãi tha ma không một cái mả xây
mùa gặt hái rơm nhiều, thóc ít
lũ trẻ chúng tôi vầy đất tối ngày
Thuở tới trường cũng đầu trần chân đất
chữ viết loằng ngoằng củ sắn ngọn khoai
thầy giáo giảng rằng
nước ta giàu lắm!…
lớp lớp trẻ con cứ thế học thuộc bài
***
Lúc này
tôi và em không còn là lũ trẻ con nữa
ta biết buồn để biết lạc quan
và, để nhắn lại sau ta cho lớp lớp trẻ con
(dù sau này dầu mỏ đã phun lên
quặng bô-xít cao nguyên đã thành nồi thành soong
thành tàu bay hay tàu vũ trụ…
dù sau này có như thế… như thế… đi nữa
thì chúng ta vẫn cứ nên nhắn lại)
rằng
đừng quên đất nước mình nghèo!
Lúc này
tôi và em không còn là lũ trẻ con nữa
tuổi thanh xuân trọn vẹn cuộc chiến tranh
sau lưng ta là kỷ niệm bi tráng
trước mặt ta vẫn con đường gập ghềnh
vẫn trang trọng tấm lòng trung thực
dù có thể lỗi lầm – làm thế nào mà biết trước
dù có sao thì cũng phải chân thành
Xưa mẹ ru ta ngủ yên lành
để khôn lớn ta hát bài đánh thức
có lẽ nào người lớn cứ ru nhau
ru tiềm lực ngủ vùi trong thớ thịt
***
Tiềm lực còn ngủ yên
trong quả tim mắc bệnh đập cầm chừng
Tiềm lực còn ngủ yên
trong bộ óc mang khối u tự mãn
Tiềm lực còn ngủ yên
trong con mắt lờ đờ thuỷ tinh thể
Tiềm lực còn ngủ yên
trong lỗ tai viêm chai màng nhĩ
Tiềm lực còn ngủ yên
trong ống mũi khò khè không nhận biết mùi thơm
Tiềm lực còn ngủ yên
trong lớp da biếng lười cảm giác
Năng động lên nào
từ mỗi tế bào, từ mỗi giác quan
cố nhiên cần lưu ý tính năng động của cái lưỡi
***
Cần lưu ý
lời nói thật thà có thể bị buộc tội
lời nịnh hót dối lừa có thể được tuyên dương
đạo đức giả có thể thành dịch tả
lòng tốt lơ ngơ có thể lạc đường
Cần lưu ý
có cái miệng làm chức năng cái bẫy
sau nụ cười là lởm chởm răng cưa
có cái môi mỏng rát hơn lá mía
hôn má bên này bật máu má bên kia
có trận đánh úp nhau bằng chữ nghĩa
khái niệm bắn ra không biết lối thu về
Cần lưu ý
có lắm sự nhân danh lạ lắm
mượn áo thánh thần che lốt ma ranh
nhân danh thiện tâm làm điều ác đức
rao vị nhân sinh để bán món vị mình
Cần lưu ý
có lắm nghề lạ lắm
nghề mánh mung cứa cổ bóp hầu nhau
nghề chửi đổng, nghề ngổi lê, nghề vu cáo
nghề ăn cắp lòng tin và chẹt họng đồng bào
có cả nghề siêu nghề gọi là nghề không làm gì cả
thọc gậy bánh xe cũng một thứ nghề…
Bộ sưu tập những điều ngang trái ấy
phù chú ma tà ru tiềm lực ngủ mê
***
Tôi muốn được làm tiếng hát của em
tiếng trong sáng của nắng và gió
tiếng chát chúa của máy và búa
tiếng dẻo dai đòn gánh nghiến trên vai
tiếng trần trụi của lưỡi cuốc
lang thang
khắp đất nước
hát bài hát
ĐÁNH THỨC TIỀM LỰC…
Tp. Hồ Chí Minh 1980-1982
Đoạn đầu bài thơ này được sử dụng trong đề thi tốt nghiệp THPT quốc gia môn Ngữ văn năm 2018.
