– Cù Tuấn biên dịch phóng sự của New York Times.
Tóm tắt: Khi cuộc chiến với Nga kéo dài, cuộc đua chế tạo những chiếc máy bay không người lái ngày càng nguy hiểm hơn cũng kéo dài tương ứng. Điều đó có nghĩa là đang có một cuộc chiến liên quan đến chuỗi cung ứng điện tử toàn cầu, với mắt xích chính là Trung Quốc.
Trong các căn phòng chứa đầy bom chùm và bom nhiệt áp bán thành phẩm, một người lính thuộc Lữ đoàn cơ giới số 92 của Ukraine đang làm việc ở phần cuối cùng của chuỗi cung ứng vũ khí sát thương, bắt đầu từ các nhà máy của Trung Quốc đến một tầng hầm cách tiền tuyến Nga – Ukraine 8 kilômet.
Đây là nơi binh lính Ukraine biến các máy bay không người lái nghiệp dư thành vũ khí chiến đấu. Trước một chiếc bàn bừa bộn, một người lính gắn một cục pin đã được cải tiến vào một chiếc máy bay không người lái bốn cánh để nó có thể bay xa hơn. Các phi công sau đó sẽ buộc một quả đạn pháo tự chế vào đáy và điều khiển các thiết bị này đâm vào các chiến hào và xe tăng của Nga, biến máy bay không người lái thành một dạng tên lửa do con người điều khiển.
Các phương tiện bay hoạt động hiệu quả trong chiến đấu đến mức hầu hết các cánh quạt và khung máy bay của máy bay không người lái chứa đầy trong xưởng ở tầng hầm sẽ hết sạch vào cuối tuần. Tìm kiếm nguồn cung cấp mới cho thiết bị đã trở thành một công việc toàn thời gian.
Oles Maliarevych, 44 tuổi, một sĩ quan thuộc Lữ đoàn cơ giới 92, cho biết: “Vào ban đêm, chúng tôi thực hiện các nhiệm vụ ném bom và ban ngày chúng tôi nghĩ cách để có được máy bay không người lái mới. Đây là một cuộc tìm kiếm liên tục.”
Hơn bất kỳ cuộc xung đột nào trong lịch sử loài người, cuộc chiến ở Ukraine là cuộc chiến của máy bay không người lái. Điều đó có nghĩa là có sự phụ thuộc ngày càng tăng vào các nhà cung cấp phương tiện bay – cụ thể là Trung Quốc. Trong khi Iran và Thổ Nhĩ Kỳ sản xuất máy bay không người lái cỡ lớn, cấp độ quân sự được Nga và Ukraine sử dụng, thì máy bay không người lái giá rẻ đã trở nên phổ biến ở tiền tuyến hiện nay phần lớn đến từ Trung Quốc, nhà sản xuất lớn nhất thế giới của những thiết bị này.
Điều này đã mang lại cho Trung Quốc một ảnh hưởng tiềm ẩn trong cuộc chiến được tiến hành với các thành phẩm đến từ lĩnh vực điện tử tiêu dùng. Khi quân đội Ukraine xem xét tất cả các loại máy bay không người lái và tái chế chúng để trở thành vũ khí, họ phải tìm ra những cách mới để duy trì nguồn cung và liên tục đổi mới các thiết bị. Tuy nhiên, những nỗ lực đó đã phải đối mặt với nhiều rào cản hơn khi các nhà cung cấp Trung Quốc giảm doanh số bán hàng cho Ukraine do các quy định mới của Trung Quốc nhằm hạn chế xuất khẩu linh kiện máy bay không người lái có hiệu lực vào ngày 1 tháng 9.
Ông Maliarevych, người mua giúp máy bay không người lái cho đơn vị của ông, cho biết: “Chúng tôi đang xem xét mọi cách có thể để nhập khẩu máy bay không người lái từ Trung Quốc, bởi vì dù nói gì đi nữa, Trung Quốc vẫn là nhà sản xuất lớn nhất”.
Trong hơn một thập kỷ qua, các công ty Trung Quốc như DJI, EHang và Autel đã sản xuất máy bay không người lái với quy mô ngày càng tăng. Giờ đây, họ sản xuất hàng triệu thiết bị trên không mỗi năm cho các nhiếp ảnh gia nghiệp dư, những người đam mê hoạt động ngoài trời và các nhà quay phim chuyên nghiệp, vượt xa các quốc gia khác. DJI, nhà sản xuất máy bay không người lái lớn nhất Trung Quốc, chiếm hơn 90% thị phần máy bay không người lái tiêu dùng toàn cầu, theo nhóm nghiên cứu DroneAnalyst.
Tuy nhiên, trong những tháng gần đây, các công ty Trung Quốc đã cắt giảm doanh số bán máy bay không người lái và linh kiện cho người Ukraine, theo một phân tích của New York Times về dữ liệu thương mại và các cuộc phỏng vấn với hơn chục nhà sản xuất máy bay không người lái, phi công và huấn luyện viên người Ukraine. Các công ty Trung Quốc thường xuyên yêu cầu người mua sử dụng các mạng lưới trung gian phức tạp, tương tự như mạng lưới mà Nga đã sử dụng để vượt qua các biện pháp kiểm soát xuất khẩu của Mỹ và châu Âu.
Một số người Ukraine đã buộc phải xin, mượn và buôn lậu những thứ cần thiết để bù đắp cho những máy bay đã bị thổi bay khỏi bầu trời. Theo Viện Dịch vụ Thống nhất Hoàng gia, một tổ chức tư vấn an ninh của Anh, Ukraine mất khoảng 10.000 máy bay không người lái mỗi tháng. Nhiều người lo ngại rằng các quy định mới của Trung Quốc hạn chế bán linh kiện máy bay không người lái có thể khiến chuỗi cung ứng của Ukraina trở nên tồi tệ hơn khi bước vào mùa đông.
Những rào cản này tạo lợi thế cho Nga. Theo dữ liệu thương mại, các lô hàng máy bay không người lái trực tiếp của các công ty Trung Quốc đến Ukraine đạt tổng trị giá hơn 200.000 USD trong năm nay tính đến tháng 6. Trong cùng thời gian đó, Nga đã nhận được ít nhất các lô hàng máy bay không người lái trị giá 14,5 triệu USD trực tiếp từ các công ty thương mại Trung Quốc. Theo dữ liệu hải quan chính thức của Nga và Ukraine từ một nhà cung cấp bên thứ ba, Ukraine vẫn mua được hàng triệu máy bay không người lái và linh kiện do Trung Quốc sản xuất, nhưng số này hầu hết đến từ các công ty trung gian ở châu Âu.
Người Ukraine đang làm việc ngoài giờ để chế tạo càng nhiều máy bay không người lái càng tốt để trinh sát, thả bom và sử dụng làm tên lửa dẫn đường. Nước này cũng đã dành 1 tỷ USD cho chương trình hỗ trợ khởi động các công ty khởi nghiệp về máy bay không người lái và các nỗ lực mua lại máy bay không người lái khác.
Những người lính Ukraine vốn bị buộc phải trở thành thợ sửa điện tử từ những ngày đầu của cuộc chiến, giờ đây cũng buộc phải trở thành những nhà quản lý chuỗi cung ứng nghiệp dư. Ông Maliarevych kể lại việc các thành viên trong đơn vị của ông gần đây đã tranh nhau mua ăng-ten mới cho máy bay không người lái trinh sát để ngăn chặn việc gây nhiễu sóng vô tuyến của Nga. Một người bạn sống ở Boston đã mang về hai chiếc ăng ten trong một chuyến du lịch.
Maria Berlinska, một chuyên gia về máy bay không người lái chiến đấu lâu năm và là người đứng đầu dự án Victory Drone ở Ukraine, nơi huấn luyện quân đội sử dụng công nghệ, cho biết: “Chúng tôi phải tái tạo lại các chuỗi cung ứng ngày càng phức tạp hơn. Chúng tôi phải thuyết phục các nhà máy Trung Quốc giúp đỡ chúng tôi về linh kiện, vì họ không vui lòng giúp chúng tôi”.
Bà nói, chiến thắng trong cuộc chiến đã trở thành “một cuộc chạy đua marathon về công nghệ”.
1. Một cuộc chiến thi đua nâng cấp và đổi mới
Vào một buổi sáng nóng nực của tháng 8, hai chục binh sĩ Ukraine từ bốn đơn vị đã được huấn luyện về một loại vũ khí chiến tranh mới: một máy bay không người lái dùng trong nông nghiệp được tái sử dụng có tên là “con dơi”.
Bay qua một cánh đồng ngô bên ngoài thành phố Dnipro ở phía đông, các thiết bị này đã thả những chai chứa đầy cát xuống những tấm bạt dùng làm mục tiêu. Những người lính sau đó quay trở lại đơn vị của họ trên khắp mặt trận cùng với các máy bay không người lái mang theo đạn pháo nặng 20 kg mà có thể nhắm vào xe tăng.
Những chiếc máy bay ném bom khổng lồ chạy bằng cánh quạt được chế tạo bởi Reactive Drone, một công ty Ukraine tồn tại nhờ chính sách công nghiệp của Trung Quốc. Công ty được thành lập vào năm 2017 bởi Oleksii Kolesnyk và những người bạn của anh sau khi các khoản trợ cấp của Trung Quốc dẫn đến tình trạng dư thừa các bộ phận máy bay không người lái được sản xuất ở đó. Kolesnyk đã tận dụng điều đó để tìm nguồn linh kiện cho máy bay không người lái dùng trong nông nghiệp của mình, sau đó anh bán cho những người nông dân sử dụng chúng để phun thuốc trừ sâu ở miền đông Ukraine.
Khi chiến tranh bắt đầu, mọi thứ đã thay đổi. Kolesnyk đang đi công tác ở Romania đã vội vã trở về quê hương Dnipro. Chỉ trong vài ngày, anh và nhóm của mình đã tái sử dụng máy bay không người lái nông nghiệp của mình cho mục đích chiến đấu.
Một sự điên cuồng tương tự đã diễn ra trên khắp Ukraine. Sự khéo léo sinh ra từ sự cấp bách đã thúc đẩy nhiều người tái sử dụng công nghệ tiêu dùng trong các tình huống sinh tử. Máy bay không người lái nổi lên như một loại vũ khí bất đối xứng tối thượng, giúp thả bom và cung cấp tầm nhìn toàn cảnh về các mục tiêu.
Trong những tuần đầu tiên của cuộc chiến, binh lính Ukraine đã dựa vào Mavic, một loại máy bay bốn cánh do DJI sản xuất. Với liên kết vô tuyến mạnh mẽ và khả năng điều khiển dễ sử dụng, Mavic trở nên quan trọng và phổ biến như các vệ tinh Starlink do SpaceX của Elon Musk chế tạo khi giúp binh lính liên lạc.
Vào tháng 4 năm 2022, DJI cho biết họ sẽ ngừng hoạt động kinh doanh tại Nga và Ukraine. Công ty này đã đóng cửa các cửa hàng hàng đầu của mình ở những quốc gia đó và tạm dừng hầu hết hoạt động bán hàng trực tiếp. Thay vào đó, các tình nguyện viên được hỗ trợ bởi những người gây quỹ trực tuyến đã mang hàng nghìn máy bay đến Ukraine, thường là từ châu Âu. Nga đã tìm ra các kênh mới thông qua các nước láng giềng thân thiện trong khi tiếp tục nhận máy bay không người lái thông qua các nhà xuất khẩu Trung Quốc.
Binh lính Nga và Ukraine cũng bắt đầu sử dụng các sản phẩm không dùng cho máy bay không người lái DJI, trong đó có một sản phẩm có tên AeroScope. Là một hộp có gắn ăng-ten, thiết bị này có thể được thiết lập trên mặt đất để theo dõi các vị trí của máy bay không người lái bằng cách phát hiện các tín hiệu chúng gửi đi. Tính năng nguy hiểm hơn của hệ thống này là khả năng tìm kiếm những người điều khiển máy bay không người lái DJI từ xa.
Sau đó, phần mềm của DJI đã bị hack để vô hiệu hóa tính năng theo dõi. Vào cuối năm ngoái, sự kết hợp giữa các giải pháp phần mềm và sửa lỗi phần cứng, chẳng hạn như ăng-ten mạnh hơn, gần như đã giải quyết được vấn đề.
Yuri Shchyhol, người đứng đầu Cơ quan Truyền thông Đặc biệt Nhà nước Ukraine, chịu trách nhiệm về an ninh mạng, cho biết: “Hiệu quả của các thiết bị AeroScope không giống như một năm trước”.
Các sản phẩm của DJI tiếp tục có tác động sinh tử ở tiền tuyến. Mỗi lần công ty cập nhật phần mềm, các phi công và kỹ sư đua nhau hack các biện pháp bảo vệ an ninh và sửa đổi nó, chia sẻ các mẹo hack trong các cuộc trò chuyện nhóm.
Trong một email, DJI cho biết họ đã nhiều lần thông báo cho các nhà phân phối của mình rằng họ bị cấm bán sản phẩm hoặc linh kiện cho khách hàng ở Nga và Ukraine.
Vấn đề lớn nhất bây giờ là số lượng máy bay không người lái và năng lực sản xuất. Tại cơ sở của Reactive Drone ở Dnipro, nơi các kỹ thuật viên làm việc trên máy bay không người lái cho tiền tuyến, Kolesnyk cho biết anh hiện đang nhận linh kiện từ Trung Quốc vì có mối quan hệ cá nhân với các nhà máy Trung Quốc. Kolesnyk chỉ gặp phải một trở ngại lớn – khi một đoạn video trực tuyến về máy bay không người lái của anh thu hút sự chú ý của chính quyền Trung Quốc và công ty sản xuất camera mà Kolesnyk sử dụng đã công khai cắt đứt quan hệ với anh.
Nhưng Kolesnyk lo lắng về những thay đổi trong quy định của Trung Quốc, mà anh cho rằng có thể khiến việc mua camera nhìn đêm cần thiết cho một máy bay không người lái mới có thể tấn công trong đêm tối trở nên khó khăn hơn.
Kolesnyk nói: “Ngay cả khi bạn nhìn thấy các nhãn hiệu như Mỹ hay Úc trên một bộ phận, tất cả chúng vẫn được sản xuất tại Trung Quốc. Để tạo ra thứ gì đó có thể thay thế Trung Quốc một cách hiệu quả, điều đó thực sự gần như không thể.”
2. ‘Giống câu cá hơn là săn bắn’
Khi chiến tranh kéo dài, binh lính Ukraine đã nỗ lực biến những chiếc máy bay không người lái giá rẻ của Trung Quốc trở nên nguy hiểm hơn. Một bước tiến bộ đã tràn ngập mặt trận trong năm nay: những chiếc máy bay không người lái đua tốc nghiệp dư đã được gắn bom để hoạt động như tên lửa do con người điều khiển.
Được biết đến với cái tên FPV, nghĩa là góc nhìn thứ nhất – ám chỉ cách máy bay không người lái được điều khiển từ xa bằng kính thực tế ảo – các thiết bị này đã nổi lên như một giải pháp thay thế rẻ tiền cho vũ khí hạng nặng. Máy móc và linh kiện của chúng được một số ít công ty chủ yếu là Trung Quốc như DJI, Autel và RushFPV cung cấp.
Ở miền đông Ukraine, các binh sĩ thuộc Lữ đoàn cơ giới số 92 gần đây đã thử nghiệm FPV. Trên cánh đồng gần xưởng của họ, một cựu sinh viên y khoa 19 tuổi trong đơn vị, có biệt danh là Darwin, dựa vào một chiếc xe tải và đeo kính thực tế ảo. Gần đó, người chỉ điểm vị trí của anh ấy, biệt danh Avocado, đã bay một chiếc DJI Mavic lên cao để hướng dẫn Darwin.
“Mọi người chúc chúng tôi may mắn khi đi săn, nhưng việc này giống câu cá hơn là đi săn,” Darwin nói. “Nó có thể mất một thời gian dài.”
Những cặp đôi như Darwin và Avocado đã trở thành đặc điểm thường xuyên của cuộc chiến. Avocado, người điều khiển máy bay Mavic, có được tầm nhìn ở độ cao cao hơn để cô có thể nói chuyện với người điều khiển FPV Darwin, dọc theo con đường tới mục tiêu. Với tai nghe thực tế ảo, Darwin chỉ nhìn thấy được khung cảnh đang lao nhanh bên dưới mình. Thường thì máy bay của anh phải bay tám km trở lên chỉ bằng cách quan sát khung cảnh, nhằm trốn tránh các thiết bị gây nhiễu của Nga. Các nhiệm vụ thành công, trong đó một FPV trị giá 500 đô la đã phá hủy được một hệ thống vũ khí trị giá 1 triệu đô la, đã được tung hô trên mạng xã hội. Tuy nhiên, chưa đến 1/3 các cuộc tấn công trên có thể thành công, theo những người điều khiển FPV cho biết.
Ở xa mặt trận, các tình nguyện viên và các công ty làm việc để có được càng nhiều FPV càng tốt, trong khi các nhà cung cấp Ukraine cho biết các binh sĩ có thể cần tới 30.000 chiếc mỗi tháng. Ông Shchyhol, quan chức Ukraine cho biết, chính phủ Ukraine có kế hoạch bảo đảm 100.000 thiết bị này trong thời gian còn lại của năm nay.
Người Ukraine cạnh tranh với người Nga để mua FPV từ các công ty Trung Quốc sẵn sàng bán trực tiếp. Người Nga thường có lợi thế vì họ có thể trả giá cao hơn và đặt hàng số lượng lớn hơn. Bán hàng cho người Nga cũng an toàn hơn về mặt chính trị cho các công ty Trung Quốc.
Escadrone, một nhà cung cấp máy bay không người lái của Ukraine, từ lâu đã lấy linh kiện từ Trung Quốc để lắp ráp các phương tiện bay. Người sáng lập công ty chỉ cho biết tên của mình là Andrii vì sợ bị Nga nhắm đến, cho biết lý do tối đa lợi nhuận đối với các công ty Trung Quốc khiến họ phải bán hàng cho cả hai bên.
“Tôi được các công ty Trung Quốc nói với tôi rằng họ ghét người Nga, Ukraine là tốt nhất,” ông nói. “Sau đó tôi cũng thấy động cơ của họ được lắp trên các máy bay không người lái của Nga.”
3. Ngành công nghiệp máy bay không người lái của riêng mình
Trong một tòa nhà văn phòng được rào chắn bằng bao cát, người đứng sau các nỗ lực của Ukraine xây dựng khu phức hợp công nghiệp máy bay không người lái đã cho tôi xem điện thoại. Trên đó là bức ảnh về sản phẩm bổ sung mới nhất cho chương trình bí mật của Ukraine nhằm tấn công sâu vào lãnh thổ nước Nga: một máy bay không người lái tầm xa có mũi nhọn và cánh xuôi.
Mykhailo Fedorov, Bộ trưởng Kỹ thuật số Ukraine, cho biết: “Hôm qua, chiếc Bober mới, được hiện đại hóa, đã bay tới Moscow”, đề cập đến một loại máy bay không người lái kamikaze hạng nặng đã tấn công Moscow một ngày trước đó.
Suốt mùa hè, chương trình máy bay không người lái tầm xa đã khủng bố Moscow. Trong một cuộc phỏng vấn vào tháng 8, ông Fedorov, 32 tuổi, đã được ghi công.
Ông đã dẫn đầu nỗ lực cải tổ cơ sở công nghệ quân sự của Ukraine kể từ cuối năm ngoái, sử dụng việc bãi bỏ quy định và tài trợ của nhà nước để xây dựng lực lượng tấn công điều khiển từ xa mà nước này có thể gọi là của riêng mình. Điều đó bao gồm việc giúp tài trợ cho chương trình Bober, cũng như tạo dựng một thế hệ công ty Ukraine mới để xây dựng đội máy bay không người lái. Một phần của ý tưởng là đa dạng hóa, bớt phụ thuộc vào các nhà cung cấp nước ngoài như Trung Quốc.
Ông Fedorov, người có Bộ Chuyển đổi Kỹ thuật số đang giám sát dự án của chính phủ chi 1 tỷ USD cho máy bay không người lái trong năm nay, cho biết: “Nhà nước phải tạo điều kiện tốt nhất, cung cấp kinh phí để chúng tôi giành chiến thắng trong cuộc chiến công nghệ chống lại Nga”.
Ông thừa nhận rằng một số công ty nhỏ hơn phải đối mặt với các vấn đề từ các nhà cung cấp Trung Quốc, nhưng nói rằng nhìn chung đây không phải là trở ngại lớn.
“Tất nhiên, họ đang phải đối mặt với nhiều vấn đề,” ông nói. “Nhưng để nói rằng có một số vấn đề lớn tới mức ngăn cản sự phát triển thì không hề có chuyện đó”.
Xung quanh Kiev, hoạt động này có thể thấy rõ. Các công ty trẻ đang phát minh ra phương tiện bay tự chế trong các xưởng bí mật. Các trang trại được các cánh đồng hoa hướng dương và hạt cải dầu bao quanh đang chất đầy các thiết bị kỳ lạ mới, trải qua hàng loạt cuộc thử nghiệm trước khi được phép tham chiến.
Tinh thần khởi nghiệp có giới hạn của nó. Các nhà sản xuất đã phàn nàn về các hợp đồng quy mô nhỏ từ chính phủ, tình trạng thiếu vốn và thiếu kế hoạch. Những người hoài nghi cho rằng chính phủ Ukraine đang thực hiện một thử nghiệm có rủi ro cao mà hoạt động kinh doanh trong tương lai sẽ gặp khó khăn, mặc dù không có sự thay thế nào cho máy bay không người lái của Trung Quốc.
Việc tìm nguồn thay thế Trung Quốc để có được máy bay không người lái như FPV và Mavics có thể khó khăn, nhưng các dấu hiệu dự kiến cho thấy Ukraine đang tìm kiếm các bộ phận từ Châu Âu, Hoa Kỳ và các nước khác như Đài Loan cho một số máy bay không người lái tiên tiến.
Ukrspecsystems, một công ty ở Kyiv chuyên sản xuất máy bay không người lái trinh sát cánh cố định, cho biết trong một tuyên bố rằng các vấn đề về chuỗi cung ứng với Trung Quốc đã khiến họ phải mở rộng tầm nhìn ra ngoài nước này.
“Ngày nay, chúng tôi hầu như không sử dụng bất kỳ linh kiện nào của Trung Quốc vì chúng tôi thấy và cảm nhận được cách Trung Quốc cố tình trì hoãn việc giao bất kỳ hàng hóa nào cho Ukraine”.
Nguồn : https://www.nytimes.com/2023/09/30/technology/ukraine-russia-war-drones-china.html
