– Cù Tuấn biên dịch bài của Nikkei Asia.
Tóm tắt: Người gây tranh cãi về chiến tranh và hòa bình để lại những thông điệp trái chiều trong khu vực này.
BANGKOK – Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh vào tháng 7 và tháng 10 năm 1971, cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Henry Kissinger đã có chuyến thăm nổi tiếng đến Trung Quốc để hội đàm với Thủ tướng Chu Ân Lai . Mục đích của ông là khôi phục quan hệ ngoại giao giữa 2 nước sau hơn 20 năm đóng băng. Đó là thời điểm then chốt đối với ngoại giao quốc tế, đặc biệt đối với Đông Nam Á, nơi Mỹ đang sa lầy vào cuộc chiến tranh Việt Nam tốn kém và không được lòng dân trong nước.
Chuyến hành trình đầu tiên này được thực hiện bí mật từ Pakistan. Kissinger đã cố gắng hết sức để khiến chuyến đi xuyên châu Á trở nên “cực kỳ nhàm chán” đối với đoàn báo chí của ông.
Ông nhớ lại: “Khi chúng tôi rời Ấn Độ, đoàn chúng tôi chỉ còn một phóng viên của Associated Press. Kissinger giả bệnh sau bữa tối ở Islamabad và biến khỏi tầm mắt báo chí để thực hiện chuyến bay bí mật dài 4.000 km lúc 4 giờ sáng tới Bắc Kinh trong chuyến thăm kéo dài hai ngày.
Pakistan là kẻ đồng lõa hoàn hảo. Quốc gia này hoạt động tích cực tại Liên hợp quốc và là người điều phối chính trong mối quan hệ nồng ấm giữa Mỹ, nền dân chủ hàng đầu thế giới và Trung Quốc cộng sản, quốc gia đông dân nhất thế giới. Ấn Độ, nền dân chủ lớn nhất thế giới và là kẻ thù thường xuyên của Pakistan, có mâu thuẫn với Trung Quốc và thân Liên Xô hơn.
Một phụ tá của Kissinger, Winston Lord, đã ngồi ở phía trước máy bay. Ông nhớ lại: “Khi máy bay bay qua biên giới, tôi là quan chức Mỹ đầu tiên tiến vào Trung Quốc trong 22 năm qua. Henry đã không bao giờ tha thứ cho tôi.”
“Chuyến thăm đầu tiên của Kissinger bí mật đến mức ngay cả George Bush Sr., đại diện thường trực của Mỹ tại Liên Hợp Quốc ở New York, cũng không biết về cuộc gặp”, Anand Panyarachun, quyền đại diện trẻ của Thái Lan tại Liên Hợp Quốc ở New York vào thời điểm đó, sau đó đã nhớ lại. “Tất cả chúng tôi vẫn đang giải quyết vấn đề đại diện của Trung Quốc, ủng hộ việc tiếp tục công nhận Đài Loan.”
Tej Bunnag, cựu ngoại trưởng Thái Lan và chuyên gia về Trung Quốc, nói về Kissinger: “Chuyến thăm đầu tiên của Kissinger tới Trung Quốc vào năm 1971 đã thay đổi cán cân quyền lực thế giới. Chuyến thăm cuối cùng của ông trong năm nay, ở tuổi 100, đã giúp ích cho quan hệ Trung-Mỹ: Chủ tịch Tập Cận Bình đã tham dự hội nghị thượng đỉnh APEC ở San Francisco và thiết lập lại quan hệ Trung-Mỹ.”
Vào tháng 2 năm 1972, Tổng thống Hoa Kỳ Richard Nixon đã kế tục tốt nền tảng của Kissinger bằng chuyến thăm lịch sử tới Bắc Kinh và gặp Chủ tịch Mao Trạch Đông. Sự xuất hiện của Nixon đã phá vỡ lớp băng một cách đáng kể, nhưng việc nối tiếp cho mối quan hệ đã bị tiêu tan do chiến dịch tái tranh cử của ông và vụ Watergate. Phải đến năm 1979, những năm đầu hậu Mao, nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình và Tổng thống Mỹ Jimmy Carter cuối cùng mới trao đổi việc thiết lập đại sứ quán.
Kissinger lúc đó đang bận rộn ở nơi khác. Cuối năm 1972, cuộc đàm phán hòa bình Paris về Đông Dương bắt đầu. Một hiệp định hòa bình đã được ký kết vào cuối tháng 1 bởi đại diện của Mỹ, Bắc Việt Nam và Nam Việt Nam, nhưng chưa bao giờ được Thượng viện Mỹ phê chuẩn. Nó tạo điều kiện thuận lợi cho việc rút quân của Mỹ và “hòa bình trong danh dự”, theo lời của Nixon.
Kissinger, cố vấn an ninh quốc gia duy nhất của Mỹ đồng thời kiêm chức ngoại trưởng, đã được trao giải Nobel Hòa bình gây tranh cãi vì những nỗ lực của ông ở Paris. Đối tác của ông, Lê Đức Thọ của Bắc Việt Nam, cũng được đồng trao giải, nhưng đã từ chối để tránh bị nêu tên cùng với Kissinger khi hòa bình vẫn chưa đạt được. Lực lượng bộ binh Mỹ được rút khỏi miền Nam Việt Nam và các căn cứ không quân của Mỹ ở Thái Lan giảm bớt, nhưng giao tranh ở Việt Nam, Campuchia và Lào vẫn chưa kết thúc cho đến giữa năm 1975 với sự tiếp quản cuối cùng của phe cộng sản. Phnom Penh và Sài Gòn sụp đổ cách nhau chưa đầy hai tuần vào cuối tháng Tư.
Thái Lan đã noi gương Kissinger nhưng lại vạch ra lộ trình riêng cho mình trong quan hệ với Trung Quốc. Ngay từ năm 1971, Anand đã được Bộ trưởng Ngoại giao Thanat Khoman chỉ đạo để bắt đầu các cuộc đàm phán bí mật xây dựng lòng tin với Huang Hua, đại diện Liên Hợp Quốc và Bộ trưởng Ngoại giao tương lai của Trung Quốc, tại trụ sở Liên Hợp Quốc ở New York.
Trong vòng vài tuần sau khi Sài Gòn thất thủ và được đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh, Thủ tướng Thái Lan Kukrit Pramoj đang ở Bắc Kinh, đã làm lu mờ Kissinger cùng với một phái đoàn chính thức lớn nhằm chính thức hóa quan hệ ngoại giao Thái-Trung – cũng như các thành viên sáng lập khác của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á gồm sáu thành viên. Như Kissinger đã phát hiện ra trong những chuyến thăm bí mật mang tính đột phá của mình nhiều năm trước đó, không có lịch trình chính xác cho bất cứ điều gì ở Bắc Kinh.
Trung Quốc lúc đó cũng đang tiếp đón những vị khách khác. Vào ngày 21 tháng 6, một Mao Trạch Đông rất yếu ớt đã gặp gỡ giới lãnh đạo cách mạng mới cuồng tín của Campuchia — Pol Pot, Ieng Sary, Ney Sarann và Siet Chhe — bên cạnh bể bơi riêng của Mao ở trong Tử Cấm Thành.
Mối quan hệ giữa Thái Lan và đồng minh lâu đời nhất của nước này là Mỹ vào thời điểm đó đang ở mức đáy, phần lớn là do thái độ hiếu chiến mạnh tay của Kissinger. Trong vòng hai tuần kể từ khi Khmer Đỏ chiếm Phnom Penh, thủ đô của Campuchia, và đuổi công dân của nước này về vùng nông thôn một cách tàn nhẫn, một tàu chở hàng của Mỹ, SS Mayaguez, đã đi lạc vào vùng biển Campuchia và bị bắt. Mỹ sau đó đã thực hiện một nhiệm vụ giải cứu kém cỏi xuất phát từ căn cứ Mỹ ở Thái Lan mà không có sự cho phép của chính phủ Thái Lan.
Tổng thống Gerald Ford, tổng thống không được bầu chọn duy nhất trong lịch sử Mỹ, đã triệu tập bốn cuộc họp của Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ trong suốt cuộc khủng hoảng Mayaguez kéo dài ba ngày, trong đó bao gồm trận chiến kéo dài 14 giờ trên đảo Koh Tang khốc liệt nhất từng thấy trong toàn bộ chiến tranh Đông Dương.
Với những thủy thủ vẫn chưa được tìm thấy và bộ binh đã tiến vào đảo này, người Mỹ đã thả quả bom cuối cùng và lớn nhất trong toàn bộ Chiến tranh Việt Nam, một quả bom BLU-82 nặng 6.800 kg gây ra một vụ nổ lớn ở giữa đảo Koh Tang — dù không mang lại lợi ích quân sự nào. Nó gần như là một phép ẩn dụ cho toàn bộ chiến tranh Việt Nam.
Trên đất liền, cảng Kompong Som ( Sihanoukville ) và căn cứ hải quân Ream cũng bị ném bom, ngay cả sau khi có tin Khmer Đỏ thả thủy thủ đoàn Mayaguez. Sau đó nổi lên rằng việc cho phép ném bom B-52 từ đảo Guam vào đất liền Campuchia – chính loại mà Khmer Đỏ đã sử dụng một cách giả tạo để biện minh cho việc sơ tán dân khỏi Phnom Penh và các khu vực đông dân cư khác – đã được Ford và Kissinger đồng ý. Có thể điều đó đã không xảy ra vì Bộ trưởng Quốc phòng James Schlesinger và một tướng không quân đã tìm cách ngăn chặn mệnh lệnh này. Ford sa thải Schlesinger sáu tháng sau đó, và việc tướng này cản trở lệnh ném bom hạng nặng được cho là một trong những lý do.
Khi Philip Habib, trợ lý Bộ trưởng phụ trách Đông Á và Thái Bình Dương, gợi ý một lời xin lỗi có thể là để giải quyết sự thất bại của Mayaguez vì chính phủ Thái Lan “yếu đuối” đã khó chịu đến mức nào, Kissinger đã vặn lại, “Đừng ngớ ngẩn… Chúng ta sẽ làm như vậy. Không có xin lỗi gì cả.”
Ông luôn bác bỏ các vụ ném bom rải thảm B-52 vào Campuchia từ năm 1969 đến năm 1973 đã giết chết hàng trăm nghìn dân thường – chưa bao giờ có một thống kê chính xác.
Ngoài chính phủ, Kissinger Associates được thành lập vào năm 1982 với tư cách là công ty tư vấn địa chính trị quốc tế. Đó là một Kissinger có phần khác biệt được thể hiện vào năm 1998 sau cuộc khủng hoảng tài chính bùng phát ở Thái Lan và tiếp tục phá tan tành khu vực này.
“Kissinger rất khó chịu với chính quyền Clinton vì đã không giúp đỡ Thái Lan nhiều hơn”. Asda Jayanama, đại diện của Thái Lan tại Liên hợp quốc vào thời điểm đó, nhớ lại. Trong chốn riêng tư, nhiều quan chức Mỹ cảm thấy chính Thái Lan phải chịu trách nhiệm lớn nhất trong việc tự đánh sập hệ thống tài chính của nước này.
Đến năm 1997, USAID đã rút khỏi Thái Lan vì nền kinh tế Thái Lan quá phát triển và sôi động nên không cần viện trợ song phương thêm nữa.
“Chính phủ Mỹ đã để Viện Kenan Châu Á, một dự án do Viện Doanh nghiệp Tư nhân Kenan tại Đại học Bắc Carolina điều hành, trở thành tổ chức kế thừa chính cung cấp hỗ trợ phát triển cho Thái Lan”, Paul Wedel, cựu giám đốc điều hành của Viện Kenan Châu Á, nói với Nikkei Asia.
Chủ tịch Viện Kenan Châu Á là Anand, cựu đại sứ Thái Lan tại Washington, người vào đầu những năm 1990 đã phục vụ hai nhiệm kỳ ngắn ngủi với tư cách là một thủ tướng không qua bầu cử nhưng có quyền lực cao. Anand có công trong việc phát triển chương trình Các tập đoàn Mỹ ở Thái Lan (ACT) nhằm tranh thủ sự hỗ trợ từ các công ty lớn của Mỹ – như American Express, Chase Manhattan Bank, Dow Chemical, GE, Motorola và Raytheon – để giúp đào tạo lại khoảng 27.000 người Thái đã mất việclàm trong thời kỳ khủng hoảng.
Wedel nói: “ACT rất quan trọng, không chỉ trong việc hỗ trợ nền kinh tế và người thất nghiệp mà còn cho chính phủ Mỹ thấy rằng khu vực tư nhân Mỹ đang đến hỗ trợ Thái Lan trong khi nước này trì hoãn”.
Kissinger giúp tổ chức các cuộc gặp cho Thủ tướng Thái Chuan Leekpai với các nhà lãnh đạo chính sách và kinh doanh ở New York và Washington. Ông cũng kêu gọi ủng hộ bằng việc đừa địa chỉ cá nhân tới cộng đồng doanh nghiệp Mỹ ở Thái Lan, cho rằng các đồng minh cũ nên hỗ trợ lẫn nhau trong thời điểm khó khăn.
Tại một bữa ăn trưa của Phòng Thương mại Mỹ, Kissinger đã phát biểu trong hơn 20 phút hoàn toàn ngẫu nhiên khi đứng nói trên tấm thảm phòng ăn chứ không phải từ bục giảng, với lối nói trang trọng, accent đặc trưng của người Đức và sự hài hước có chừng mực.
Kissinger đã khiến khán giả thích thú khi mô tả việc ông từng bị một phụ nữ xinh đẹp làm ông phải câm nín tại một bữa tiệc cocktail. “Tôi được biết ông là một người đàn ông hấp dẫn – vì vậy hãy làm tôi say mê ông đi nào,” ông nói, trích dẫn lời người phụ nữ.
Ảnh: Henry Kissinger và Lê Đức Thọ của Việt Nam nói chuyện với báo chí ở ngoại ô Paris vào ngày 13 tháng 6 năm 1973, năm mà họ cùng được trao giải Nobel Hòa bình – nhưng ông Thọ đã từ chối nhận giải.
