Mai Thanh Sơn cùng với Ly Doi.
Mặc dù cả hai đều đồng ý với GS. Nguyen Dang Hung là sẽ lấy tiêu đề hội thảo là “100 năm chữ Quốc ngữ Việt Nam”, nhưng giữa tôi và nhà văn Hoàng Minh Tường theo đuổi những suy nghĩ khác nhau. Anh Hoàng Minh Tường (Minh Tường Hoàng) là nhà văn. Anh có cái nhìn khá phóng khoáng về lịch sử. Điều anh quan tâm nhất là làm thế nào để các thế hệ người Việt hôm nay và mai sau vẫn biết ơn và vinh danh những người đã sáng tạo/truyền bá chữ Quốc ngữ trên đất nước này, còn cách chọn mốc không quan trọng là mấy. Tôi thì khác. Nghề nghiệp của tôi ít nhiều dính dáng đến khoa học lịch sử. Tôi cần sự thật/hoặc ít nhất cũng tiệm cận sự thật. Tôi hoài nghi mốc thời gian 100 năm. Hoài nghi nhưng vẫn chấp nhận. Vì sao vậy? Chuyện khá dài dòng.
Nguyên ủy, trước ngày 18/01/2019 tôi chưa hề quen biết GS. Nguyễn Đăng Hưng ngoài đời, mặc dù tôi biết ông có nhiều thời gian sống ở Đà Nẵng. Ông quá nổi tiếng, mà tôi thì quá nhỏ bé. Thỉnh thoảng, tôi cũng vào xem Fb của ông. Nhưng người khiến tôi quan tâm đến GS. Nguyễn Đăng Hưng trong mối quan tâm đến chữ Quốc ngữ chính là nhà thơ Hoàng Hưng. Nhà thơ Hoàng Hưng có trong danh sách trong Fb của tôi. Trong bài viết đăng trên BBC hồi tháng 07/2018, nhan đề “Bước đi mới tôn vinh chữ Quốc ngữ”, nhà thơ Hoàng Hưng có nhắc đến GS. Nguyễn Đăng Hưng và cho biết “Cũng từ Việt Nam, đã có thông tin về kế hoạch khai mạc một Viện (Institute) thuộc trường Đại học Duy Tân, Đà Nẵng), bao gồm nhiều nhân sĩ trí thức Việt Nam cũng như quốc tế. Viện có mục tiêu tôn vinh những người có công xây dựng, phát triển CQN, bảo vệ sự trong sáng của tiếng Việt, dạy tiếng Việt cho người nước ngoài và con cháu người Việt trên khắp thế giới… Việc làm trước mắt của tổ chức này sẽ là xây dựng khu Tưởng Niệm Cụ Pina ở Quảng Nam và hội thảo quốc tế kỷ niệm 100 năm ngày Vua Khải Định ra Đạo dụ bãi bỏ Khoa cử, coi như thừa nhận CQN là chữ viết chính thức của quốc gia (1919).” GS. Nguyễn Đăng Hưng cũng dán lại bài này trên Fb của ông, ngày 12/07/2018 và gián tiếp cho biết, ông chính là tác giả của đề án này.
Tôi tự hỏi, đạo Dụ của vua Khải Định bãi bỏ khoa cử Hán học năm 1919 có đồng nghĩa với việc chính thức thừa nhận chữ Quốc ngữ là văn tự Quốc gia hay không? Tìm kiếm tư liệu về nội dung đạo dụ này, tôi có câu trả lời: KHÔNG. Nếu xét dưới khía cạnh bảo hộ luật pháp, chữ Quốc ngữ chỉ thực sự được phổ cập trong nhà trường từ ngày 30/07/1945, khi vua Bảo Đại ban đạo Dụ số 67, quy định việc dạy chữ Quốc ngữ trong hệ thống giáo dục Việt Nam. Nhưng nếu xét dưới góc độ phổ cập toàn dân, phải kể đến Sắc lệnh số 20, do Bộ trưởng Nội vụ Võ Nguyên Giáp thay mặt Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ký ngày 08/09/1945, quy định TOÀN DÂN phải học chữ Quốc ngữ. Chính từ Sắc lệnh này, phong trào Bình dân học vụ nở rộ, đã góp phần không nhỏ vào việc xóa nạn mù chữ cho rất nhiều người dân không có điều kiện đến trường học quy chuẩn. Và cũng từ đó, các văn bản hành chính được viết duy nhất bằng chữ Việt Latin.
Nhưng cần phải ngược lại lịch sử, tìm kiếm câu trả lời cho câu hỏi, tên gọi “chữ Quốc ngữ” có từ bao giờ? Không khó để tìm thấy đáp án trên Google: “Tên gọi chữ quốc ngữ được dùng để chỉ chữ quốc ngữ Latinh lần đầu tiên vào năm 1867 trên Gia Định báo. Tiền thân của tên gọi này là chữ Tây quốc ngữ. Về sau từ Tây bị lược bỏ đi để chỉ còn là chữ quốc ngữ; còn tên gọi chữ Tây bấy giờ được chuyển sang để chỉ chữ Pháp. Quốc ngữ nghĩa mặt chữ là ngôn ngữ quốc gia, ở Việt Nam nếu không có từ bổ nghĩa kèm theo cho thấy từ quốc ngữ được dùng để một ngôn ngữ nào khác thì quốc ngữ mặc định là chỉ tiếng Việt.” Nhận định trên đây có dẫn nguồn từ các nhà nghiên cứu nên tương đối khả tín (ai muốn kiểm chứng, xin tra cứu: Marcucci, Matthew A. (2009) “Rendering Sinograms Obsolete: Vietnamese Script Reform and the Future of Chinese Characters”, trong Sino-Platonic Papers, number 189. Trang 87). Và không khó để biết rằng, những người quảng bá chữ Quốc ngữ đầu tiên ở phương Nam chính là Huỳnh Tịnh Của và Trương Vĩnh Ký. Tiếp theo, có rất nhiều nho gia, nhân sĩ, trí thức tham gia vào quá trình quảng bá chữ Quốc ngữ từ Nam ra Bắc. Chuyện này, ai quan tâm có thể tìm kiếm trên mạng.
Vậy đâu là sự thật? Và đâu là dấu mốc cần được ghi nhận? Chuyện đó cần phải được nghiên cứu một cách có hệ thống, và phải dựa trên những nguồn sử liệu tin cậy. Vì thế, tôi đồng ý với tiêu đề “100 năm chữ Quốc ngữ ở Việt Nam”, với suy nghĩ, đó cũng chính là câu hỏi cần được trả lời Đúng/Sai trong hội thảo.
Chiều 18/01/2019, tôi về Hà Nội. Tối 18/01/2019, từ Hà Nội, tôi gọi cho nhà văn Hoàng Minh Tường với ý định trao đổi những suy nghĩ của mình. Rất lâu, anh mới nghe máy. Anh đang biêng biêng. Anh tốt tính, nhưng đã 70 xuân xanh mà không phải lúc nào cũng “ngoan”, nhất là mỗi khi gặp những ông anh không kém phần “mất lết” của tôi như nhà văn Trung Tran Ky. Ông anh này uống không được bao nhiêu (vì còn phải cầm vô lăng), nhưng đài phát thanh lúc nào cũng được mở hết cỡ. Và ông có khả năng khiến cho bạn mình đi hai hàng, riêng mình vẫn đi hàng một. He he… Anh Hoàng Minh Tường “chỉ đạo”: “cứ thế đi”. Và tôi chốt. Mệnh đề “100 năm chữ Quốc ngữ Việt Nam”, vừa là tiêu đề hội thảo, vừa là một câu hỏi nghiên cứu.
(còn nữa, kỳ sau mới ly kỳ)
Xin đọc từ phần I: https://www.facebook.com/thanhson.mai.16/posts/3005012859517650
