Tác giả: John Bolton
Dịch giả: Trúc Lam
17-6-2020
Tổng thống đã cầu xin nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình giúp đỡ về chuyện chính trị nội bộ, các vấn đề an ninh quốc gia phụ thuộc vào triển vọng tái bầu cử của chính ông ta và phớt lờ các hành vi vi phạm nhân quyền của Bắc Kinh.
Chiến lược của Hoa Kỳ đối với Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa trong hơn bốn thập niên qua, nằm trong hai mệnh đề cơ bản. Thứ nhất là nền kinh tế của Trung Quốc thay đổi, không thể đảo ngược bởi sự thịnh vượng đang gia tăng do các chính sách định hướng thị trường, đầu tư nước ngoài lớn hơn, kết nối ngày càng sâu rộng hơn với thị trường toàn cầu và chấp nhận rộng rãi hơn các chuẩn mực kinh tế quốc tế. Đưa Trung Quốc vào Tổ chức Thương mại Thế giới năm 2001 là nguyên nhân của đánh giá này.
Mệnh đề thứ hai là, khi tài sản quốc gia của Trung Quốc gia tăng, chắc chắn họ sẽ mở cửa chính trị. Khi Trung Quốc trở nên dân chủ hơn, sẽ tránh được sự cạnh tranh quyền bá chủ trong khu vực hoặc toàn cầu, và nguy cơ xung đột quốc tế – nóng hay lạnh – sẽ lùi ra xa.
Cả hai mệnh đề về cơ bản là không đúng. Sau khi gia nhập WTO, Trung Quốc đã làm ngược lại với những điều mà người ta dự đoán. Trung Quốc đã chơi game với tổ chức này, theo đuổi chính sách hám lợi trong một cơ quan được cho là tự do thương mại. Trung Quốc đã đánh cắp tài sản trí tuệ, buộc chuyển giao công nghệ từ các doanh nghiệp nước ngoài và tiếp tục quản lý nền kinh tế theo cách độc tài.
Về mặt chính trị, Trung Quốc đã rời xa dân chủ, không hướng tới nó. Thời Tập Cận Bình, Trung Quốc hiện có nhà lãnh đạo quyền lực nhất và chính phủ tập trung nhất kể từ thời Mao Trạch Đông. Cuộc đàn áp sắc tộc và tôn giáo trên quy mô lớn vẫn tiếp tục. Trong khi đó, Trung Quốc đã tạo ra một chương trình tấn công mạng ghê gớm, lần đầu tiên xây dựng một hải quân nước xanh trong 500 năm, tăng kho vũ khí hạt nhân và tên lửa đạn đạo, và nhiều chuyện khác nữa.
Tôi thấy những phát triển này là mối đe dọa đối với lợi ích chiến lược của Hoa Kỳ, với bạn bè và đồng minh của chúng ta. Chính quyền Obama về cơ bản đã ngồi lại và xem xét nó xảy ra.
Tổng thống Donald Trump trong một số khía cạnh thể hiện mối quan tâm ngày càng gia tăng của Hoa Kỳ về Trung Quốc. Ông đánh giá cao sự thật quan trọng rằng, sức mạnh chính trị-quân sự dựa trên một nền kinh tế mạnh mẽ. Trump thường nói rằng, việc ngăn chặn tăng trưởng kinh tế không công bằng của Trung Quốc, với cái giá mà Mỹ phải trả là cách tốt nhất để đánh bại Trung Quốc về mặt quân sự, điều này về cơ bản là đúng.
Nhưng vấn đề thật sự là điều Trump làm về mối đe dọa của Trung Quốc. Các cố vấn của ông bị rạn nứt nặng về mặt trí tuệ. Chính quyền có “những người săn gấu trúc” như Bộ trưởng Ngân khố Steven Mnuchin; các nhà giao dịch tự do được xác nhận như ông Larry Kudlow, Giám đốc Hội đồng Kinh tế Quốc gia; và những người diều hâu Trung Quốc như Bộ trưởng Thương mại Wilbur Ross, nhà đàm phán thương mại hàng đầu Robert Lighthizer và cố vấn thương mại tòa Bạch Ốc Peter Navarro.
Sau khi tôi trở thành Cố vấn An ninh Quốc gia của Trump hồi tháng 4 năm 2018, tôi đã có một vai trò vô ích nhất: Tôi muốn điều chỉnh chính sách thương mại của Trung Quốc vào khuôn khổ chiến lược rộng lớn hơn. Chúng tôi đã có một khẩu hiệu tốt, kêu gọi một khu vực “Ấn Độ-Thái Bình Dương tự do và mở rộng”. Nhưng một miếng nhãn dán (bumper sticker) không phải là một chiến lược, và chúng tôi đã đấu tranh để tránh bị hút vào lỗ đen của các vấn đề thương mại Hoa Kỳ-Trung Quốc.
Các vấn đề thương mại đã được xử lý từ ngày đầu tiên một cách hoàn toàn hỗn loạn. Cách ưa thích của Trump để tiến hành là tập hợp những đội quân nhỏ của mọi người lại với nhau, trong phòng Bầu dục hoặc phòng Roosevelt, để tranh luận về những vấn đề phức tạp, gây tranh cãi này. Tranh luận nhiều lần, liên tục, cùng một vấn đề. Không có giải pháp, hoặc thậm chí tệ hơn, kết quả ngày hôm nay sẽ là kết quả ngược lại vài ngày sau đó. Toàn bộ mọi thứ khiến tôi đau đầu.
Cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ tháng 11 năm 2018 hiện ra, có rất ít tiến triển trên mặt trận thương mại Trung Quốc. Sự chú ý đã chuyển sang hội nghị thượng đỉnh G-20 tại Buenos Aires vào tháng sau đó, khi Tập và Trump có thể gặp gỡ cá nhân. Trump coi đây là cuộc gặp gỡ trong giấc mơ của mình, qua việc hai ông lớn gặp nhau, bỏ mặc người châu Âu sang một bên, cắt giảm các vấn đề lớn.
Điều gì có thể sai trong vụ này? Rất nhiều, theo quan điểm của Lighthizer. Ông rất lo lắng về việc Trump sẽ cho không [Tập] bao nhiêu, một khi được cởi trói.
Tại Buenos Aires vào ngày 1/12/2018, trong bữa ăn tối, Tập bắt đầu bằng cách nói với Trump rằng ông ta tuyệt vời như thế nào, để tâng bốc. Tập đọc đều đặn qua các miếng giấy ghi chú, chắc chắn tất cả đều được chuẩn bị trước, nói ra một cách khó khăn để đạt được điều gì đó. Trump nói mà không chuẩn bị trước, không có ai ở phía Hoa Kỳ biết ông sẽ nói gì từ phút này sang phút khác.
Một điểm nổi bật đã đến khi Tập nói rằng, ông muốn làm việc với Trump thêm sáu năm nữa và Trump trả lời rằng mọi người đang nói, giới hạn hiến pháp hai nhiệm kỳ đối với các tổng thống nên được bãi bỏ đối với ông. Tập nói rằng, Hoa Kỳ đã có quá nhiều cuộc bầu cử, bởi vì ông không muốn rời xa Trump và Trump đã gật đầu tán thành.
Cuối cùng Tập chuyển sang vấn đề thực chất, mô tả các lập trường của Trung Quốc: Hoa Kỳ sẽ quay trở lại mức thuế hiện hành của Trump, và cả hai bên sẽ không kiềm chế sự thao túng tiền tệ và đồng ý không tham gia vào hoạt động trộm cắp trên mạng (chu đáo như thế nào). Hoa Kỳ nên loại bỏ các mức thuế quan của Trump, Tập nói, hoặc ít nhất là đồng ý hủy bỏ những mức thuế mới. “Người dân mong đợi điều này”, Tập nói, và tôi lo sợ rằng, vào thời điểm đó Trump sẽ đơn giản nói “đồng ý” với tất cả mọi thứ mà tập đã đưa ra.
Trump đi tới mức gần hơn, đơn phương đưa ra rằng, thuế quan của Hoa Kỳ sẽ vẫn ở mức 10% thay vì tăng lên 25%, như trước đây ông đã đe dọa. Đổi lại, Trump chỉ yêu cầu Trung Quốc có một số gia tăng trong việc mua nông sản, để giúp ông có các phiếu bầu quan trọng. Nếu điều đó có thể được đồng ý, tất cả thuế quan của Hoa Kỳ sẽ được giảm. Thật là ngoạn mục.
Trump hỏi Lighthizer nếu ông ta có bỏ sót bất cứ điều gì không, và Lighthizer đã làm những gì có thể làm để đưa cuộc trò chuyện trở lại thực tế, tập trung vào các vấn đề cấu trúc và xé toạc đề xuất của Trung Quốc. Trump đã kết thúc bằng cách nói Lighthizer sẽ chịu trách nhiệm về việc thực hiện thỏa thuận và Jared Kushner cũng sẽ tham gia, lúc đó tất cả những người Trung Quốc đều vui mừng và mỉm cười.
Vở kịch quyết định đến vào tháng 5 năm 2019, khi Trung Quốc từ bỏ một số yếu tố chính của thỏa thuận mới xảy ra, bao gồm tất cả các vấn đề cơ cấu. Đối với tôi, đây là bằng chứng cho thấy rằng, Trung Quốc không nghiêm túc.
Trump nói chuyện với Tập qua điện thoại vào ngày 18/6/2019, chỉ hơn một tuần trước hội nghị thượng đỉnh năm G-20 tại Osaka, Nhật Bản, nơi họ sẽ gặp nhau lần tới. Trump bắt đầu bằng cách nói với Tập rằng, ông ta nhớ Tập và sau đó nói rằng điều nổi tiếng nhất mà ông từng tham gia là thực hiện một thỏa thuận thương mại với Trung Quốc, đây sẽ là một điểm cộng lớn cho ông về mặt chính trị.
Trong cuộc họp của họ ở Osaka ngày 29/6, Tập nói với Trump rằng, mối quan hệ Trung – Mỹ là quan trọng nhất trên thế giới. Ông nói rằng, một số nhân vật chính trị (không tên) của Mỹ đang đưa ra những phán đoán sai lầm, bằng cách kêu gọi một cuộc chiến tranh lạnh mới với Trung Quốc.
Tôi không biết Tập có ý định nói tới đảng Dân chủ hay một số người trong chúng tôi ngồi bên phía bàn của Hoa Kỳ, nhưng ngay lập tức, Trump cho rằng Tập muốn nói tới đảng Dân chủ. Trump nói một cách tán thành rằng, có sự thù địch lớn đối với Trung Quốc trong đảng Dân chủ. Sau đó, Trump làm mọi người sửng sốt khi chuyển cuộc trò chuyện sang cuộc bầu cử tổng thống Mỹ sắp tới, ám chỉ khả năng kinh tế của Trung Quốc và cầu xin Tập bảo đảm cho ông ta giành chiến thắng. Trump nhấn mạnh tầm quan trọng của nông dân và chuyện Trung Quốc gia tăng mua đậu nành và lúa mì liên quan tới kết quả bầu cử. Tôi đã in chính xác từng từ ngữ của Trump nói, nhưng quá trình xem xét trong giai đoạn trước khi xuất bản của chính phủ, họ đã quyết định khác.
Trump sau đó đã tăng các cuộc đàm phán thương mại sụp đổ hồi tháng trước, thúc giục Trung Quốc quay trở lại các vị trí mà họ đã rút lại và ký kết thỏa thuận lớn nhất, thú vị nhất từ trước đến nay. Ông đề xuất rằng, với 350 tỷ đô la mất cân bằng thương mại còn lại (theo số liệu của Trump), Hoa Kỳ sẽ không áp dụng thuế quan, nhưng ông ta quay trở lại vụ kêu Tập nhập khẩu, mua nhiều nông sản của Mỹ mà Trung Quốc có thể mua.
Tập đồng ý rằng, chúng ta nên khởi động lại các cuộc đàm phán thương mại, hoan nghênh nhượng bộ của Trump, rằng sẽ không có thuế quan mới và đồng ý rằng hai nhóm đàm phán nên tiếp tục thảo luận, đưa các sản phẩm nông nghiệp trên cơ sở ưu tiên. “Ông có thể là nhà lãnh đạo vĩ đại nhất của Trung Quốc sau 300 năm!” Trump vui mừng nói với Tập, vài phút sau sửa lại thành “nhà lãnh đạo vĩ đại nhất trong lịch sử Trung Quốc”.
Các cuộc đàm phán sau đó, sau khi tôi từ chức đã dẫn đến một “thỏa thuận” tạm thời, được công bố vào tháng 12 năm 2019, nhưng có ít điều có thể nhận ra.
Cuộc trò chuyện của Trump với Tập không chỉ phản ánh sự không nhất quán trong chính sách thương mại của ông mà còn là nơi tập họp trong suy nghĩ của Trump về lợi ích chính trị của chính ông và lợi ích quốc gia của Hoa Kỳ. Trump trộn lẫn giữa cá nhân và quốc gia, không chỉ về các vấn đề thương mại, mà còn trên toàn bộ lĩnh vực an ninh quốc gia. Tôi không thấy bất kỳ quyết định quan trọng nào của Trump trong thời kỳ tôi làm việc ở tòa Bạch Ốc, mà không bị điều khiển bởi các tính toán về cuộc bầu cử lại.
Hãy xem việc Trump xử lý các mối đe dọa từ các công ty viễn thông Trung Quốc là Huawei và ZTE. Ross và những người khác liên tục thúc đẩy thực thi nghiêm chỉnh các quy định và luật hình sự của Hoa Kỳ, chống lại hành vi gian lận, gồm sự coi thường của cả hai công ty về các biện pháp trừng phạt của Hoa Kỳ đối với Iran và các quốc gia bất hảo khác. Mục tiêu quan trọng nhất đối với “các công ty” Trung Quốc, như Huawei và ZTE là thâm nhập vào các hệ thống viễn thông và công nghệ thông tin, đặc biệt là 5G và chịu sự kiểm soát của Trung Quốc (mặc dù cả hai công ty, dĩ nhiên đều bất đồng với sự mô tả của Hoa Kỳ về tính năng đối với các hoạt động của họ).
Ngược lại, Trump coi đây không phải là vấn đề chính sách cần giải quyết mà là cơ hội để thực hiện những cử chỉ cá nhân với Tập. Ví dụ, năm 2018, Trump đã đảo ngược các hình phạt mà Ross và Bộ Thương mại đã áp đặt đối với ZTE. Năm 2019, Trump đề nghị đảo ngược việc truy tố hình sự đối với Huawei nếu điều đó giúp ích trong thỏa thuận thương mại, trong đó dĩ nhiên chủ yếu là về việc ông Trump tái đắc cử vào năm 2020.
Những điều này và vô số các cuộc trò chuyện tương tự khác với Trump, đã hình thành một mô hình với hành vi cơ bản không thể chấp nhận được, làm xói mòn tính chính đáng của tổng thống. Nếu những người ủng hộ luận tội trong đảng Dân chủ không bị ám ảnh bởi cuộc tấn công chớp nhoáng vào Ukraine của họ hồi năm 2019, họ đã dành thời gian để hỏi một cách có hệ thống hơn về hành vi của Trump, trong toàn bộ chính sách đối ngoại của ông, thì kết quả luận tội có thể khác.
Khi các cuộc đàm phán thương mại diễn ra, sự bất mãn của Hồng Kông về sự bắt nạt của Trung Quốc đã gia tăng. Một dự luật dẫn độ đã cung cấp tia lửa, và đến đầu tháng 6/2019, các cuộc biểu tình lớn đã diễn ra ở Hồng Kông.
Lần đầu tiên tôi nghe Trump phản ứng vào ngày 12/6, khi nghe tin khoảng 1,5 triệu người đã tham dự các cuộc biểu tình vào Chủ nhật. Ông ta nói: “Đó là một vấn đề lớn”. Nhưng ông nói thêm ngay lập tức, “tôi không muốn tham gia”, và “chúng tôi cũng có vấn đề về nhân quyền”.
Tôi hy vọng Trump sẽ nhìn thấy những phát triển Hồng Kông này khi nó cho ông ta đòn bẩy đối với Trung Quốc. Lẽ ra tôi phải biết nhiều hơn thế. Cùng tháng đó, nhân kỷ niệm 30 năm Trung Quốc thảm sát những người biểu tình ủng hộ dân chủ ở Quảng trường Thiên An Môn, Trump đã từ chối đưa ra tuyên bố của tòa Bạch Ốc. Ông ta nói không chính xác, rằng: “Chuyện đó xảy ra cách đây 15 năm. Ai quan tâm đến nó? Tôi đang cố gắng thực hiện một thỏa thuận. Tôi không muốn bất cứ điều gì cả”. Và đó là như thế.
Việc đàn áp của Bắc Kinh đối với người dân Duy Ngô Nhĩ của họ cũng tiến hành nhanh. Trump đã hỏi tôi tại bữa tối Giáng sinh trong tòa Bạch Ốc năm 2018, tại sao chúng ta xem xét xử phạt Trung Quốc về việc Trung Quốc đối xử với người Duy Ngô Nhĩ, những người Hồi giáo chủ yếu sống ở Trung Quốc, phía tây bắc tỉnh Tân Cương.
Trong bữa tiệc tối hôm khai mạc cuộc họp Osaka G-20 hồi tháng 6 năm 2019, chỉ có sự hiện diện của phiên dịch viên, Tập đã giải thích với Trump tại sao về cơ bản ông ta đang xây dựng các trại tập trung ở Tân Cương. Theo thông dịch viên của chúng ta, Trump nói rằng, Tập nên bắt đầu với việc xây dựng các trại [tập trung], điều mà Trump nghĩ chính xác là điều đúng, là điều nên làm. Matthew Pottinger, nhân viên hàng đầu về châu Á của Hội đồng An ninh Quốc gia, nói với tôi rằng, Trump đã nói điều rất giống trong chuyến đi tháng 11 năm 2017 tới Trung Quốc.
Trump đặc biệt khó hiểu về Đài Loan, đã lắng nghe các nhà tài chính ở Phố Wall, những người đã làm giàu từ các khoản đầu tư của Trung Quốc đại lục. Một trong những so sánh yêu thích của Trump, là chỉ vào đầu một trong những cây viết Sharpies của ông ta và nói: “Đây là Đài Loan”, sau đó chỉ vào bàn Resolute lịch sử trong Phòng Bầu dục và nói: “Đây là Trung Quốc”. Quá nhiều cho các cam kết và nghĩa vụ của Mỹ đối với một đồng minh dân chủ khác. (Người dịch: Ý của Trump muốn nói rằng, Đài Loan quá nhỏ bé so với Trung Quốc, nên không đáng quan tâm).
Thêm tiếng thét ra khỏi Trung Quốc đến vào năm 2020 với đại dịch virus corona. Trung Quốc giữ kín, bịa đặt và đưa ra thông tin sai lệch về căn bệnh này; đàn áp các bác sĩ bất đồng và những người khác; cản trở nỗ lực của Tổ chức Y tế Thế giới và các tổ chức khác để có được thông tin chính xác; và tích cực tham gia vào các chiến dịch đưa thông tin đánh lạc hướng, cố gắng lập luận rằng, virus corona chủng mới không bắt nguồn từ Trung Quốc.
Có rất nhiều điều để chỉ trích qua phản ứng của Trump, bắt đầu với giai đoạn đầu trong chính quyền, không ngừng khẳng định rằng căn bệnh này đã được “ngăn chặn” và sẽ có rất ít, hoặc không có ảnh hưởng tới kinh tế. Phản xạ của Trump là cố gắng nói theo cách của ông ta ra khỏi bất cứ điều gì, ngay cả một cuộc khủng hoảng sức khỏe cộng đồng, chỉ làm giảm uy tín của ông và của quốc gia, với những tuyên bố của ông trông giống như kiểm soát thiệt hại chính trị, hơn là lời khuyên về sức khỏe cộng đồng có trách nhiệm.
Tuy nhiên, những chỉ trích khác về chính quyền là phù phiếm. Một trong những than phiền như vậy nhắm vào một phần của việc tinh giản nhân sự của Hội đồng An ninh Quốc gia (NSC) mà tôi đã tiến hành trong những tháng đầu tiên tại tòa Bạch Ốc. Để giảm trùng lặp và chồng chéo, tăng cường phối hợp và hiệu quả, cần có ý thức quản lý tốt để chuyển trách nhiệm của ban giám đốc NSC đối phó với sức khỏe và sinh học toàn cầu sang ban giám đốc đối phó với vũ khí sinh học, hóa học và hạt nhân. Các cuộc tấn công vũ khí sinh học và đại dịch có thể có nhiều điểm chung, và chuyên môn y tế và sức khỏe cộng đồng cần có để đối phó với cả hai mối đe dọa song hành với nhau. Hầu hết các nhân viên làm việc trong ban giám đốc y tế toàn cầu trước đây, chỉ đơn giản chuyển sang ban giám đốc kết hợp và tiếp tục làm chính xác những gì họ đã làm trước đây.
Nhất là cấu trúc bên trong NSC là sự rung chuyển của một cánh bướm trong cơn sóng thần của sự hỗn loạn của Trump. Bất chấp sự dửng dưng trên đỉnh của tòa Bạch Ốc, các nhân viên NSC nhận thức đã làm nhiệm vụ của mình trong đại dịch, đưa ra các lựa chọn như phong tỏa và giữ khoảng cách xã hội trước khi Trump làm như vậy hồi tháng Ba. Nhóm an ninh sinh học NSC hoạt động chính xác như nó nên làm. Đó là chiếc ghế phía sau bàn cái Resolute trống rỗng.
Trong bầu không khí bầu cử trước năm 2020, Trump đã có một bước chuyển mạnh qua giọng chống Trung Quốc. Thất vọng trong việc tìm kiếm thỏa thuận thương mại lớn với Trung Quốc và sợ chết khiếp vì những ảnh hưởng chính trị tiêu cực của đại dịch virus corona đối với triển vọng tái đắc cử của mình, Trump bây giờ đã quyết định đổ lỗi cho Trung Quốc, với sự lớn tiếng biện minh. Liệu các hành động của ông ta có phù hợp với lời nói của ông ta hay không, mọi người đều nhìn thấy rõ. Chính quyền của ông ta đã báo hiệu rằng, Bắc Kinh đàn áp bất đồng chính kiến ở Hồng Kông sẽ có hậu quả, nhưng trên thực tế chưa có hậu quả nào được áp đặt.
Quan trọng nhất trong tất cả mọi điều là, chính sách hiện tại của Trump đối với Trung Quốc sẽ kết thúc sau ngày bầu cử? Nhiệm kỳ Tổng thống của Trump không có nền tảng về triết lý, chiến lược hay chính sách lớn. Nó chỉ có nền tảng ở Trump. Đó là điều cần nghĩ về những người, đặc biệt là những người theo chủ nghĩa hiện thực Trung Quốc, những người tin rằng họ biết Trump sẽ làm gì trong nhiệm kỳ thứ hai.
____
Ông Bolton là cựu đại sứ Hoa Kỳ tại Liên Hiệp quốc, từng giữ chức Cố vấn An ninh Quốc gia từ tháng 4/2018 đến tháng 9/2019. Bài tiểu luận này được chuyển thể từ cuốn sách sắp xuất bản của ông: “The Room Where Where It Happened: A White House Memoir”, do Simon & Schuster xuất bản vào ngày 23/6/2020.
