Nina HB Lê
Việt Báo, 03-09-2025
Ngày 3 tháng Chín, quảng trường Thiên An Môn cờ xí đỏ rực. Quân nhạc rền vang. Muôn vạn binh lính xếp thẳng hàng dồn dập như búa nện. Xe tăng thiết giáp nối dài hút mắt qua đại lộ Trường An. Trên màn ảnh khổng lồ, Tập ngồi giữa, Putin bên trái, Kim Jong Un bên phải. Họ tới để dự lễ kỷ niệm tám mươi năm “thắng Nhật”. Nhưng sân khấu thật sự là màn phô trương quyền lực: Trung Quốc muốn nói với thế giới rằng họ có bạn, có thế, có sức, và chẳng ngại dương oai diễu võ thị uy. Lia qua một vòng, thấy Nga, Bắc-Hàn, Iran — cùng cả dàn khách quý vỗ tay đồng điệu, như thể kịch bản đã in sẵn trong tay áo.
Bên kia Thái Bình Dương, Trump gầm gừ giận dữ: “Bộ ba bọn họ đang âm mưu phá hoại nước Mỹ”. Nhưng đằng sau tiếng gầm gừ thị oai của tổng thống Hoa Kỳ là hình ảnh một ông vua đang tự tay gỡ vương miện khỏi đầu mình, đúng hơn là hình ảnh của một nước Mỹ bị tước ngôi — mà kẻ giật vương miện không ai khác ngoài chính kẻ muốn được đội vương miện hoàng đế.
Ăn Khế Trả Vàng
Ở đời, chẳng có ngai vàng nào là miễn phí. Muốn hỏi cưới công chúa thì phải có sính lễ. Làm gì có chuyện đi tay không mà cuỗm được gái đẹp — trừ trường hợp dùng quyền lực bẩn thỉu cưỡng hiếp gái tơ (nghe quen quen).
Muốn làm đàng anh đàng chị không thể vừa keo kiệt vừa đòi được người ta kính nể. Quy luật xưa nay không đổi – ăn khế thì phải trả vàng. Ngai vàng toàn cầu cũng vậy — không chỉ làm bằng vàng, mà còn bằng chi phí, lời hứa, và trên hết, bằng sự tín nhiệm.
Trong nhiều thập niên, Mỹ đã hiểu điều đó. Một ngàn tỉ đô la mỗi năm cho quốc phòng không phải chỉ để mua súng, mà để giữ cái vương miện trong hội trường quốc tế. Là người làm ăn đúng ra Trump phải hiểu rất rõ điều này. Nhưng Trump và các MAGA chỉ muốn làm “đại ca” mà không muốn móc hầu bao. Họ gào lên “America First”, nước Mỹ là trên hết, đòi đồng minh phải trả thêm tiền, dọa rút lui khỏi NATO, cắt mọi ngân sách tài trợ, rút lại mọi cam kết. Kết quả: đồng minh mất niềm tin, đối thủ hả hê. Cái trật tự Mỹ gầy công xây dựng sau Đệ Nhị Thế chiến bắt đầu lung lay – không vì kẻ thù đập phá, mà vì chủ nhà nổi tính keo kiệt – ngán trả tiền điện nước.
Lịch sử từng chứng minh: La Mã suy vong khi nuốt lời hứa với người Goth năm 376, dẫn đến thảm bại Adrianople. Liên Xô sụp đổ khi cạn viện trợ, bội tín với Đông Âu.
Sức Mạnh Thật Sự
Nhìn buổi duyệt binh ở Bắc Kinh hôm nay, người Mỹ không khỏi nhớ lại cuộc diễu binh của Trump, Washington ngày 14 tháng Sáu, 2025: xe tăng cày nát đại lộ Constitution, phi cơ rít trên trời, Trump đứng dưới mưa tự phong tướng. Đẹp mắt hay oai hùng hay không, hay giống cảnh Don Quixote vung gươm vào cối xay gió, tùy người đối diện sẽ có câu trả lời khác nhau.
Một điều chắc chắn, nước Mỹ chưa bao giờ đứng đầu nhờ mấy trò đó. Súng đạn chỉ là vỏ bọc. Cái làm thế giới nghiêng mình là tự do, là dân chủ, là một xã hội dám cho dân nhập cư khắp thế giới tìm đến dung thân, một xứ sở dám để báo chí cãi vã, dám để dân biểu la lối công khai. Ấy mới là quân nhạc thật sự.
Nước Mỹ mạnh vì biết cứu người chứ không chỉ bắn người. Từ Phi châu đến Á châu, bao thế hệ sống sót nhờ thuốc Mỹ, lương thực Mỹ, bác sĩ Mỹ. Đó là quyền lực được đo bằng mạng sống, không phải bằng số xe tăng.
Nước Mỹ mạnh vì phim ảnh, nhạc, sách… Một bộ phim Hollywood hay một điệu jazz lan nhanh hơn cả sư đoàn thiết giáp. Một bản tin CNN, một show Netflix, một tờ báo tiếng Anh — tất cả là cửa sổ để người người khắp nơi mơ thấy một thế giới tốt đẹp.
Nước Mỹ mạnh vì trường học. Du học sinh sách cặp đến đây, rồi trở về làm thủ tướng, bộ trưởng, doanh nhân. Mỗi người là một sợi dây ràng buộc, một thế lực ảnh hưởng, một hạt giống thịnh vượng.
Và nước Mỹ mạnh nhất ở chỗ đồng minh trao trọn niềm tin. Họ ký thác an ninh vào ngọn đuốc soi đường của Washington không vì sợ võ lực, mà vì một niềm tin vào giá trị tự do, dân chủ, nhân văn được thắp sáng qua nhiều thời đại. Niềm tin đó chính là thứ vượt xa đoàn xe tăng chạy qua phố mà Trump và những kẻ thiển cận theo ông chẳng bao giờ thấy nỗi.
Chơi Xấu Đồng Minh
Ukraine không phải một quốc gia ngẫu nhiên trên bản đồ. Sau khi Liên Xô sụp đổ, Kiev chọn con đường dân chủ, tìm chỗ đứng trong châu Âu tự do. Khi ấy, Ukraine nắm trong tay kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba thế giới.
Năm 1994, theo Thỏa Hiệp Budapest, Kiev đồng ý từ bỏ toàn bộ vũ khí hạt nhân để đổi lấy lời hứa bảo vệ chủ quyền từ Mỹ, Anh và Nga. Đó là quyết định đặt niềm tin vào phương Tây.
Hai thập niên sau, lời hứa ấy bị thử thách: Crimea bị thôn tính, Donbas bùng cháy, và Ukraine thành chiến hào của cả châu Âu. Người lính Ukraine không chỉ giữ đất nước mình, mà còn giữ luôn trật tự quốc tế do người Mỹ bỏ công gầy dựng. Thay vì sát cánh đồng minh, Trump đóng băng 400 triệu đô viện trợ đã được Quốc hội duyệt, đem số phận Kiev ra mặc cả cho mục tiêu riêng. Tệ hơn nữa là Ông đem đặt niềm tin của đồng minh lên bàn mặc cả.
Afghanistan cũng là một tấm gương phũ phàng. Nơi này từng là ngã tư của các đế quốc: Anh vào, thua; Liên Xô vào, thua. Sau 11/9, Mỹ bước vào với lời thề triệt hạ al-Qaeda và lật đổ Taliban. Hai thập niên, hơn 2.400 lính Mỹ tử trận, hàng ngàn tỉ đô la đổ xuống. Nhưng không chỉ người Mỹ đổ máu: hàng chục ngàn người Afghanistan làm phiên dịch, tài xế, hậu cần, thậm chí chiến đấu kề vai.
Washington luôn hứa ai từng giúp Hoa Kỳ sẽ được nước Mỹ bảo vệ. Nhưng khi rút quân, nhiều người bị bỏ mặc trong tay Taliban, hồ sơ visa chất đống, có người đến Mỹ vẫn bị bắt giữ, dọa trục xuất.
Ngày nay, người Ukraine và Afghanistan tị nạn tìm đến Mỹ vẫn bị chặn ở cửa, bị giam giữ, bị coi như gánh nặng. Lời hứa không giữ, món nợ không trả – đó là cách một cường quốc tự hạ thấp mình.
Ông ‘Trùm’ Mặc Cả
Súng đạn có thể giữ một trận địa, nhưng thương mại và viện trợ mới duy trì được hệ thống đồng minh. Nước Mỹ từng dẫn đầu thế giới không chỉ bằng sức mạnh quân sự, mà còn nhờ một thị trường mở, đồng đô la là đơn vị dự trữ toàn cầu, và những chương trình viện trợ đã cứu sống hàng triệu người. Đó là những yếu tố tạo dựng uy tín quốc tế của Hoa Kỳ.
Chính quyền Trump đã thay đổi điều đó. Ông viện dẫn tình trạng ‘khẩn cấp quốc gia’ để áp thuế 25% đối với hàng hóa châu Âu, 10% với nhiều mặt hàng nhập khẩu khác, đồng thời đe dọa cả Ấn Độ, Nhật Bản và Nam Hàn. Việc sử dụng thuế quan như công cụ trừng phạt đã khiến các đối tác truyền thống lo ngại. Thương mại quốc tế, vốn dựa trên nguyên tắc ổn định và luật lệ chung, nay trở thành một không gian bất định, nơi ngay cả đồng minh cũng có thể bị nhắm tới.
Hai láng giềng thân thiết nhất là Canada và Mexico cũng không ngoại lệ. Sau hơn ba thập niên gắn bó dưới NAFTA, Washington đòi đàm phán lại, đổi thành USMCA, rồi vẫn áp thuế thép và nhôm, thậm chí gán Ottawa và Mexico City là “đe dọa an ninh quốc gia”. Canada phản ứng dữ dội, còn Mexico bị cảnh báo sẽ phải đối mặt với thuế 25% nếu không chặn dòng người nhập cư. Một hiệp ước vốn tượng trưng cho sự đoàn kết Bắc Mỹ rốt cuộc biến thành công cụ mặc cả chính trị.
Cùng lúc đó, viện trợ quốc tế – trụ cột của sức mạnh ‘mềm’ của Mỹ – cũng bị cắt giảm sâu. Trong tài khóa 2020, ngân sách viện trợ nước ngoài của Mỹ là khoảng 47 tỉ đô la; dưới chính quyền Trump, hơn 80% chương trình USAID bị cắt, hàng ngàn dự án bị hủy bỏ, và có nỗ lực rút lại gần 5 tỉ đô la viện trợ đã được Quốc hội thông qua. Quốc hội sau đó còn phê chuẩn gói cắt giảm khoảng 9 tỉ đô la nữa.
Hậu quả là cụ thể, các phòng khám HIV ở Phi châu đóng cửa, chương trình chống sốt rét thiếu thuốc men, và hàng triệu người mất đi nguồn cứu trợ sinh tử. Hình ảnh một siêu cường gắn liền với trách nhiệm quốc tế đang bị thay thế bằng hình ảnh một quốc gia tính toán từng đồng cho lợi ích ngắn hạn.
Nước Mỹ từng đứng đầu không chỉ nhờ sức mạnh quân sự, mà vì ngoại giao vững vàng, vì cư xử kiểu đàn anh: biết tôn trọng luật chơi. Giờ đây, ‘ông trùm’ không những bỏ quên lời hứa bảo bọc ‘đàn em’, mà còn mặc cả hơn thua với họ, tự hạ giá ngôi vị của chính mình. Và khi ngọn đèn hải đăng lụi tàn, giang hồ tất sẽ quay sang tìm chỗ dựa khác – kẻ chờ sẵn, dang tay đón họ vào lòng không ai khác ngoài Bắc Kinh.
Gánh Nặng Ngai Vàng
Niềm tin, cũng như ngai vàng, không bao giờ miễn phí, mà tốn biết bao công, của và tâm huyết để gầy dựng. Mất thì nhanh, lấy lại thì lâu. Hình ảnh Quảng trường Thiên An Môn rợp cờ hôm nay cho thấy rõ: Mỹ chỉ hắt hơi, Trung Quốc và Nga đã chen vai giành chỗ. Ngai vàng không bao giờ để trống.
Câu hỏi đặt ra không phải là Hoa Kỳ có đủ quyền hạn vũ lực không, mà là liệu người Mỹ có dẹp kịp cơn thiển cận nhất thời để trở lại ngồi vào bàn, trả đúng mức cái giá phải trả để duy trì ngôi vị? Trả giá ở đây không chỉ bằng tiền bạc và sức mạnh quân sự, mà còn bằng sự kiên nhẫn, bằng cam kết giữ lời với đồng minh, bằng sự tử tế để bảo vệ những giá trị từng làm nên uy tín của nước Mỹ.
Thế giới không có chỗ cho những vương triều vừa say quyền lực, vừa sợ tốn kém. Và nếu Mỹ còn muốn ngồi trên ngai vàng, thì không có đường tắt: hoặc chấp nhận trả bằng trách nhiệm và sự tử tế, hoặc nhìn chiếc vương miện trượt sang tay kẻ khác.