– Cù Tuấn biên dịch phóng sự của Washington Post.
Tóm tắt: Những tuyên bố sai trái về “nạn diệt chủng” của Trump đã đưa vấn đề chủng tộc lên hàng đầu trong các cuộc trò chuyện cấp quốc gia ở Nam Phi theo cách hiếm thấy kể từ khi chế độ phân biệt chủng tộc kết thúc.
CAPE TOWN, Nam Phi — Những tuyên bố sai sự thật do Tổng thống Mỹ Donald Trump đưa ra tại Phòng Bầu dục hôm thứ Tư, rằng cộng đồng người da đen chiếm đa số ở Nam Phi đang cố gắng tiêu diệt người da trắng gốc Afrikaner, đã làm rung chuyển đất nước này — và đưa vấn đề chủng tộc lên hàng đầu trong các cuộc trò chuyện trên toàn quốc theo một cách hiếm thấy kể từ khi chế độ phân biệt chủng tộc kết thúc.
Những người “sinh ra là người tự do”, những người trẻ tuổi trưởng thành sau cuộc bầu cử tự do đầu tiên của nước này vào năm 1994 và được hứa hẹn về một tương lai tươi sáng ở một Nam Phi mới, đã kể về những cuộc trò chuyện khó khăn với bạn bè và đồng nghiệp về những căng thẳng về chủng tộc mà phần lớn thế hệ của họ không biết tới.
Người Nam Phi da trắng — dù là người Afrikaner hay không — đã lên tiếng bày tỏ sự tức giận bị kìm nén từ lâu về sự thất bại của Đại hội Dân tộc Phi, đảng cầm quyền của nước này, trong việc thực hiện lời hứa về một xã hội bình đẳng, phi chủng tộc.
Nam Phi đã có những người đoạt giải Nobel Hòa bình Nelson Mandela và Desmond Tutu. Họ đã ca ngợi nước này là “quốc gia cầu vồng” cách đây ba thập kỷ, là xã hội bất bình đẳng nhất thế giới, theo Ngân hàng Thế giới. Nơi đây xã hội bị ảnh hưởng bởi sự chênh lệch kinh tế lớn và sự tiếp cận không bình đẳng đối với việc làm và giáo dục cho công dân da đen. Nhiều khu phố vẫn tồn tại việc phân biệt chủng tộc. Tội phạm bạo lực vẫn là một hiểm họa.
Một ngày sau cuộc gặp tại Nhà Trắng giữa Trump và Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa, những tuyên bố gây sốc và vô căn cứ của Trump về “nạn diệt chủng” đối với nông dân da trắng đã thống trị các bài báo, các phương tiện truyền thông xã hội và các cuộc thảo luận khắp Nam Phi.
Một số hãng tin khen ngợi Ramaphosa vì giữ được bình tĩnh khi Trump lên tiếng tấn công: “Ông ấy đã không bị Zelensky làm ảnh hưởng”, tờ Daily Maverick viết, ám chỉ đến cuộc gặp gỡ đầy căng thẳng giữa Trump với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky vào tháng 2.
“Trump đã buộc Nam Phi phải đối mặt với tệ nạn tội phạm”, một bài xã luận trên News24, ấn phẩm trực tuyến lớn nhất nước này, viết.
“Cuộc tranh luận về nạn diệt chủng này thật khó xử, bạn ạ, tôi không biết nữa,” Relebogile Thekiso, 27 tuổi, một thực tập sinh thiết kế đồ họa người da đen tại Johannesburg cho biết. “Hôm nay ở công ty, mọi người đều nói về nó, thậm chí còn nói đùa về nó. Nhưng một số đồng nghiệp da trắng lại không tham gia tranh luận.”
“Điều đó khiến tôi tự hỏi liệu họ có im lặng vì họ đồng ý với Trump không,” cô tiếp tục. “Tuần này, tôi sẽ giữ khoảng cách xã hội với người bạn [da trắng] của tôi cho đến khi tình hình lắng xuống.”
Tổng thống Ramaphosa hy vọng chuyến thăm Washington của ông sẽ thiết lập lại mối quan hệ vào thời điểm Nam Phi cắt giảm chi tiêu và đang bị đè nặng bởi nợ nần. Bộ trưởng Tài chính Enoch Godongwana cho biết hôm thứ Tư rằng nền kinh tế dự kiến sẽ tăng trưởng ở mức 1,4 phần trăm trong năm nay, giảm nửa điểm so với dự báo hồi tháng 3.
Một thỏa thuận thương mại với Mỹ sẽ giúp ích cho Nam Phi. Nhưng đó không phải là ưu tiên chính của Trump vào thứ Tư, khi ông chuyển hướng cuộc trò chuyện sang vấn đề của người Afrikaner da trắng, hậu duệ của những người từng là thực dân Hà Lan ở Nam Phi. Tổng thống cho biết có “hàng nghìn” người đã nộp đơn xin quy chế tị nạn tại Mỹ, một tuyên bố khó có thể xác minh.
Nhóm đầu tiên gồm khoảng 50 người Nam Phi da trắng đã đến Mỹ trong tháng này theo chương trình nhân đạo mà chính quyền Nam Phi đã đình chỉ đối với các nhóm khác chạy trốn chiến tranh và đàn áp.
Việc Trump tập trung vào việc giết hại những người nông dân da trắng đã khơi dậy những căng thẳng đã được chôn vùi từ lâu về vấn đề chủng tộc, một vấn đề đã ám ảnh Nam Phi kể từ những ngày đầu tiên của chế độ thực dân. Trước thềm cuộc bầu cử năm 1994, cuộc bầu cử cuối cùng đánh dấu sự kết thúc của chế độ cai trị của thiểu số da trắng, nỗi lo sợ về một cuộc chiến tranh chủng tộc toàn diện đã lan rộng ở một số cộng đồng nước này.
“Những vụ giết người ở các trang trại tại Nam Phi là một hành vi tàn bạo đặc biệt”, John Endres, giám đốc điều hành của Viện Quan hệ Chủng tộc Nam Phi (IRR) cho biết. “Những tội ác này được đặc trưng với bạo lực vô nghĩa, nhắm vào những người dễ bị tổn thương như những người nông dân lớn tuổi và gia đình của họ”, với động cơ thường là cướp bóc.
Tuy nhiên, ông cho biết, “việc xác định nông dân da trắng là nạn nhân duy nhất của những tội ác này là không chính xác”.
Theo dữ liệu của IRR, năm 2023, có 49 người bị giết hại tại các trang trại, với đa số là những người da đen. Trên toàn quốc, có 27.621 vụ giết người trong năm đó; khoảng 80 phần trăm nạn nhân là “những thanh niên da đen nghèo, thiếu việc làm hoặc thất nghiệp”, Endres cho biết.
Ernst van Zyl, giám đốc quan hệ công chúng của AfriForum, một nhóm bảo vệ quyền của người Afrikaner, cho biết nhiều người đã trở nên vỡ mộng với nền chính trị đảng phái ở Nam Phi, nhưng phủ nhận rằng có nhiều người muốn rời khỏi nước này.
“Không đến mức họ ngừng bỏ phiếu, nhưng đó không phải là con đường duy nhất để họ mang lại sự thay đổi,” van Zyl cho biết, đồng thời cho biết các nhà hoạt động người Afrikaner ngày càng tham gia nhiều hơn vào các tổ chức xã hội dân sự để giải quyết các vấn đề ở cấp địa phương.
“Mọi người cảm thấy thoải mái hơn khi nói về vấn đề giết người ở trang trại khi tổng thống Mỹ đang nói về nó”, van Zyl nói thêm. “Những người bên ngoài nhìn vào đang thấy một điều gì đó vô cùng đáng lo ngại và không thể chấp nhận được”.
Trong tổng số hơn 60 triệu người tại Nam Phi, có khoảng 4,6 triệu người là người da trắng, theo cuộc điều tra dân số mới nhất của Nam Phi được thực hiện vào năm 2022. Khoảng 2,7 triệu người nói tiếng Afrikaans như ngôn ngữ đầu tiên của họ.
Tshepo Madlingozi, một viên chức của Ủy ban Nhân quyền Nam Phi, cho biết nước này vẫn bị chia rẽ theo chủng tộc và vẫn chưa hoàn toàn đối mặt với lịch sử đau thương của mình. “Điều này thực sự cho thấy chúng ta còn một chặng đường dài để xây dựng một quốc gia”, Madlingozi nói.
Ủy ban Sự thật và Hòa giải của Nam Phi, được thành lập cách đây 30 năm để vạch trần những tội ác thời kỳ phân biệt chủng tộc, đã được ca ngợi rộng rãi. Nhưng những người chỉ trích cho rằng Ủy ban này ưu tiên hòa giải dân tộc hơn là công lý cho các nạn nhân.
“Chúng tôi đã không trung thực với nhau về những gì đã xảy ra và ai đã làm gì với ai, và chúng tôi sẽ giải quyết nó thế nào,” Madlingozi nói. “Đó là một sai lầm lớn.”
Ông cho biết những tuyên bố sai trái của Trump về nạn diệt chủng là “rất đau đớn và có phần phản bội” đối với người Nam Phi da đen, nhiều người trong số họ vẫn đang phải đối mặt với nạn phân biệt chủng tộc có hệ thống đã ăn sâu bén rễ. “Tôi đang nói đến các trường đại học và trường học vẫn duy trì sự da trắng, nơi sự da trắng vẫn là chuẩn mực, nơi đặc quyền của người da trắng vẫn được ủng hộ”, Madlingozi nói.
Thekiso, một nhà thiết kế đồ họa, cho biết cô từng cười vui với cả đồng nghiệp da trắng và da đen về “các video trên mạng xã hội về người da trắng nhảy múa hoặc nói tiếng bản địa”, nhưng giờ mọi thứ đã trở nên khó xử. Với người bạn da trắng của mình, cô sẽ ăn trưa tại những người bán hàng rong gần các bến taxi chủ yếu được người da đen phục vụ.
“Cô ấy không phải là kiểu người [phân biệt chủng tộc] như vậy — cô ấy rất tuyệt,” Thekiso nói. “Tôi có lẽ sẽ hỏi cô ấy xem cô ấy có muốn rời khỏi Nam Phi không hoặc cô ấy nghĩ gì về những gì Trump đã nói vào một lúc nào đó.” Nhưng cô ấy nói rằng cô ấy vẫn chưa cảm thấy sẵn sàng để trò chuyện về chuyện đó.
Palesa Nxumalo, 21 tuổi, đang học ôn thi tại thời điểm diễn ra cuộc họp Trump-Ramaphosa nhưng đã xem video trao đổi của họ trên TikTok. “Liệu những người da trắng, khi họ nhìn tôi, có nghĩ rằng tôi sẽ giết họ không?” cô tự hỏi. “Tôi sẽ thận trọng khi ở gần họ. Tôi không muốn có bất kỳ sự việc kịch tính nào xảy ra xung quanh mình.”
Ảnh: Tại nhà riêng ở Pretoria, Nam Phi, Dipuo Mokone và con gái Mmalethabo theo dõi cuộc gặp hôm thứ Tư giữa Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa và Tổng thống Mỹ Donald Trump.
