✍️ Nguyễn Văn Hải (Điếu Cày)
Ngày 8 tháng 10 năm 2025
Bài viết của nhà báo Nguyễn Văn Hải (Điếu Cày) phân tích vụ kiện thuế quan IEEPA đang được Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ xem xét – một vụ án có thể định hình lại nền dân chủ Mỹ trong thế kỷ XXI, giữa lúc quyền hành pháp và pháp quyền hiến định đối đầu trực diện.
I. Bài kiểm tra cuối cùng của nền dân chủ Mỹ
Như nhà báo kỳ cựu Dan Rather viết trong Steady: “Tòa án sẽ hoặc là nơi cuối cùng chống lại chế độ chuyên quyền, hoặc là cầu nối dẫn đến nó.”
Câu nói này không chỉ là nhận định về chính trị. Nó là cảnh báo cho một nền dân chủ đang đối mặt với phép thử nghiêm trọng nhất kể từ vụ Watergate 50 năm trước.
Ngày 14 tháng 10 tới, Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ sẽ đưa ra phán quyết trong vụ kiện liên quan đến các thuế quan “khẩn cấp” mà Tổng thống Donald Trump áp đặt theo Đạo luật IEEPA 1977. Đây không còn là vấn đề kỹ thuật về thương mại hay thuế nhập khẩu – mà là câu hỏi cốt lõi:
Liệu một tổng thống có thể dùng quyền khẩn cấp để tái định nghĩa quyền lực của mình và đặt mình cao hơn Quốc hội hay không?
II. Từ thuế quan đến Hiến pháp
Trong nhiệm kỳ thứ hai, ông Trump đã sử dụng IEEPA – vốn được thiết kế để ứng phó với khủng hoảng an ninh quốc gia – để áp thuế lên hầu hết hàng nhập khẩu, bao gồm cả từ các đồng minh như Canada, Nhật Bản và châu Âu.
Các tòa dưới (CIT và CAFC) đều đã tuyên rằng hành động này là ultra vires – vượt quá thẩm quyền, vì IEEPA không trao quyền đánh thuế cho tổng thống, và việc áp thuế là quyền hiến định của Quốc hội.
Ngày 29 tháng 8 năm 2025, Tòa Phúc thẩm Liên bang ra phán quyết rằng:
“Không có điều khoản nào trong IEEPA cho phép Tổng thống áp đặt hoặc điều chỉnh thuế quan.”
Tuy nhiên, phán quyết này bị hoãn hiệu lực đến ngày 14 tháng 10 để Tòa án Tối cao xem xét.
Nếu Tối cao Pháp viện giữ nguyên quyết định, phần lớn thuế quan mà Trump ban hành sẽ mất hiệu lực và chính phủ có thể phải hoàn trả hàng trăm tỷ USD tiền thuế đã thu từ các doanh nghiệp nhập khẩu.
III. Quyền lực hành pháp – từ Nixon đến Trump
Vụ việc này gợi lại tiền lệ năm 1974, khi Tòa án Tối cao ra phán quyết trong vụ United States v. Nixon rằng “Không ai, kể cả Tổng thống, đứng trên pháp luật.”
Nhưng khác với Watergate, thử thách năm 2025 không còn là che giấu sai phạm – mà là hợp pháp hóa quyền lực tuyệt đối qua những sắc lệnh hành pháp mơ hồ và “tình trạng khẩn cấp” không có thật.
Nếu Tối cao Pháp viện chấp thuận việc Trump sử dụng IEEPA để áp thuế, tiền lệ này sẽ mở cánh cửa cho mọi tổng thống tương lai tự đánh thuế, sa thải các quan chức độc lập, hoặc huy động quân đội mà không cần Quốc hội.
Khi đó, nguyên tắc “checks and balances” – nền tảng của Hiến pháp Hoa Kỳ – sẽ không còn thực chất.
IV. Hệ quả toàn cầu – Khi Mỹ tự làm phai nhạt Rule of Law
Theo Viện Brookings, cuộc khủng hoảng này không chỉ tác động đến nền kinh tế mà còn “làm xói mòn uy tín pháp quyền của Mỹ trước cộng đồng quốc tế.”
Trong thế giới đang rạn nứt vì chiến tranh, bất ổn và chủ nghĩa dân túy, nước Mỹ từng là biểu tượng của sự ổn định dựa trên luật pháp.
Nếu ngay cả Mỹ cũng hợp pháp hóa hành vi vượt quyền, các nền dân chủ khác – từ châu Âu đến châu Á – sẽ tự hỏi: “Ai còn là trụ cột của trật tự tự do nữa?”
Một nước Mỹ tuân thủ Hiến pháp sẽ thu hút vốn đầu tư, trí tuệ và niềm tin toàn cầu.
Nhưng một nước Mỹ bẻ cong luật pháp để hợp thức hóa quyền lực cá nhân sẽ khiến thế giới nghiêng sang phía hỗn loạn – nơi sức mạnh thay thế cho nguyên tắc.
V. Ngày 14 tháng 10 – nước Mỹ soi mình trong gương Hiến pháp
Không phải ngẫu nhiên mà giáo sư James Sample (Đại học Hofstra) nói:
“Nếu coi thuế quan là một loại thuế, thì đây là một trong những đợt tăng thuế lớn nhất trong lịch sử Hoa Kỳ, và nó hoàn toàn không được Quốc hội thông qua.”
Tòa án Tối cao nay trở thành người giữ cán cân cuối cùng.
Nếu phán quyết ủng hộ pháp quyền, nước Mỹ sẽ tự cứu mình khỏi vết trượt xuống chủ nghĩa tùy tiện.
Nếu không, chính Mỹ sẽ đánh mất vũ khí mạnh nhất của mình – niềm tin rằng luật pháp, chứ không phải con người, điều hành quốc gia này.
Khi kết thúc vụ việc ở Portland hồi tháng 9, Thẩm phán Karin Immergut đã trích lại lời cảnh báo của James Madison, một trong những nhà lập quốc Hoa Kỳ:
“Một lực lượng hành pháp quá lớn sẽ không còn là bạn đồng hành an toàn cho tự do.”
Nếu năm 1776, nước Mỹ ra đời để thoát khỏi quyền lực tuyệt đối, thì năm 2025, Tối cao Pháp viện sẽ định đoạt xem nước Mỹ có còn xứng đáng với di sản đó hay không.
Data Box – Mốc chính của vụ IEEPA
-
29–8–2025: Tòa Phúc thẩm Liên bang (CAFC) phán quyết Tổng thống không có quyền áp thuế theo IEEPA.
-
14–10–2025: Tối cao Pháp viện dự kiến ra phán quyết cuối cùng.
-
78% thuế quan mới trong nhiệm kỳ 2 của Trump dựa vào IEEPA.
-
Thuế suất “khẩn cấp”: 10%–50%, nhiều mặt hàng Trung Quốc tăng trên 30 điểm phần trăm.
-
Doanh nghiệp Mỹ có thể được hoàn trả hàng trăm tỷ USD + lãi suất theo luật 19 U.S.C. §1505.
Author’s Note
Nguyễn Văn Hải (Điếu Cày) là blogger, cựu tù nhân lương tâm, sáng lập Câu Lạc Bộ Nhà Báo Tự Do, hiện sống tại Hoa Kỳ. Ông tiếp tục hoạt động vì tự do báo chí, nhân quyền và pháp quyền cho Việt Nam và thế giới.