Hỏi ChatGPT thì có câu trả lời. Bài này tổng kết lời giải thích của ChatGPT để hầu bạn đọc.
Ở trung học, học sinh được học “bảng tuần hoàn các nguyên tố hoá học” (periodic table). Ở đầu bảng là Hydrogen (H, nguyên tố số 1), Oxygen (O, số 8 ), Nitrogen (Ni, số 7), Carbon (C, số 6), v.v…
Gần cuối bảng là những nguyên tố ít nghe tới: Lanthanum (La, số 57), Cerium (Ce, số 58), Praseodymium (Pr, số 59), Neodymium (Nd, số 60), Promethium (Pm, số 61), Samarium (Sm, số 62), Europium (Eu, số 63), Gadolinium (Gd, số 64), Terbium (Tb, số 65), Dysprosium (Dy, số 66), Holmium (Ho, số 67), Erbium (Er, số 68), Thulium (Tm, số 69), Ytterbium (Yb, số 70), Lutetium (Lu, số 71), Scandium (Sc, số 21), Yttrium (Y, số 39). 17 nguyên tố này chính là đất hiếm. Nằm ở cuối bảng vì nó mới khám phá ra sau này và vì nó hiếm.
Khoảng đầu thập niên 1960 đến giữa thập niên 1990, Mỹ là nơi khai thác chất hiếm nhiều nhất. Công việc khai thác rất nhiêu khê. Những nguyên tố này nằm trong đá. Phải đập núi để lấy đá. Rồi dã nát đá ra thành bột. Sau đó đãi chất khoáng từ bột đá ra. Rồi trộn với nước và hoá chất để cô đọng lại thành tinh chất. Làm hết những việc này thì núi đá tan tành, để lại một vùng đất ô nhiễm đầy chất phóng xạ, chất độc gây ung thư, v.v…
Đầu thập niên 1990, tự nhiên có một nước nghèo, ở một nơi nhiều mỏ khoáng, xung phong nhận làm công việc dơ dáy này bất kể tác hại đến môi trường. Nước đó chính là Trung Hoa. Thế là từ từ Mỹ đẩy hết việc khai thác đất hiếm cho Trung Hoa.
Trung Hoa nhận ra cơ hội thống lĩnh thế giới bằng cách độc quyền sản xuất chất hiếm. Bởi vì chất hiếm có những đặc tính rất hiếm. Thí dụ như làm nam châm (magnet). Nam châm làm bằng Samarium và Cobalt có sức hút mạnh hơn nam châm làm bằng sắt mấy chục lần. Chuyện nhỏ nhưng công dụng vô cùng lớn. Vì nam châm mạnh có thể dùng như một động cơ phụ, có thể đẩy được quạt gió (wind turbine) với sức gió nhẹ. Nam châm mạnh có thể chứa được nhiều bộ phận điện tử trong cái iPhone hay trong cái tai nghe nhỏ xíu. Từ đó, tất cả những thứ chúng ta dùng hằng ngày, như máy bay, xe điện, vũ khí, đều có ứng dụng từ chất hiếm.
Đến lúc này thì Mỹ nhận ra để Tàu thống trị đất hiếm là không được. Nhưng trễ rồi. 92% đất hiếm trên thế giới là từ Tàu ra. Tàu không những có nhiều mỏ chất hiếm mà Tàu còn biết cách khai thác chất hiếm giỏi nhất. Chất hiếm ở trong đất. Đất ở Mỹ, đất ở VN, hay đất ở Ukraine đều có chất hiếm. Những đãi đất ra chất hiếm chỉ có Tàu làm giỏi nhất.
Tháng 4 năm 2025, Tàu tuyên bố giới hạn những ai được mua chất hiểm. Nghĩa là, thích nước nào thì nhả cho nước đó một chút chất hiếm. Còn ghét thì khỏi. Tuyên bố này là cái tát vào mặt nước Mỹ. Bởi vì không có chất hiếm thì Mỹ không sản xuất được xe hơi, máy bay F-35, iPhone, v.v… Nói chung là không có chất hiếm thì Mỹ dẹp tiệm.
Trump tuyên bố Tàu mà nhố nhăng thì sẽ bị phạt 100% tariff lên tất cả mọi thứ. Không ăn thua gì. 100% tariff với không có chất hiếm xem ai chết trước.