Chính quyền Trung Quốc hàng thập niên qua vẫn đã luôn tỏ thái độ thù địch với các giá trị dân chủ, tự do chính trị theo kiểu phương Tây – những thứ mà hàng trăm ngàn người biểu tình ở Thiên An Môn năm 1989 đã dũng cảm đứng lên đòi hỏi để rồi bị đàn áp đẫm máu và tù tội.
Việc Trung Quốc trỗi dậy mạnh mẽ, trở thành một cường quốc hàng đầu thế giới nhờ vào mô hình Trung Quốc, đã khiến cho nhiều người phải tự vấn: Phải chăng đó là một mô hình phát triển chính đáng? Phải chăng những giá trị tự do dân chủ không đáng giá như người ta mường tượng?
Việc mô hình Trung Quốc có vẻ đang được trọng vọng trên thế giới mấy năm qua cũng khiến nhiều người tại các nước phương Tây lo ngại , bởi vì điều đó tiềm ẩn rủi ro sẽ có thêm nhiều lãnh đạo quốc gia xem mô hình Trung Quốc là lý tưởng.
Khả năng lan rộng của mô hình Trung Quốc không chỉ nằm ở giá trị mà người ta tin là mô hình này có được, mà còn chính vì một Trung Quốc giàu mạnh hơn có thể dùng tiền, quyền để mua ảnh hưởng, áp đặt chính sách tại nước ngoài và dập tắt mọi chỉ trích.
Bằng cách đó, Trung Quốc có thể đẩy mạnh một quá trình “thay đổi luật chơi” toàn cầu, góp phần biến các giá trị tự do dân chủ, pháp quyền của phương Tây thành thừa thãi.
Xuất phát từ những lo ngại đó, vào tháng 6/2018, tạp chí The Economist đã tổ chức một cuộc tranh luận công khai giữa các chuyên gia hàng đầu với câu hỏi: Phương Tây có nên lo ngại là việc Trung Quốc trỗi dậy sẽ đe dọa các giá trị tự do dân chủ không?
Nhà báo James Miles, cựu trưởng văn phòng The Economist tại Bắc Kinh, là người điều tiết cuộc tranh luận.
Cuộc tranh luận được chia làm hai vòng. Vòng một là các bên trình bày quan điểm. Vòng hai là các bên đáp trả luận điểm bên kia.
Quan điểm cho rằng Trung Quốc đe dọa các giá trị tự do, dân chủ
Người trả lời “có đe dọa” là một giáo sư chính trị học của trường Claremont McKenna, ông Bùi Mẫn Hân (Minxin Pei).
Trước hết ông Bùi định nghĩa các giá trị tự do dân chủ phương Tây. Đó chính là một tập hợp các tư duy nhấn mạnh việc tôn trọng và bảo vệ: quyền cá nhân (individual rights), tự do (freedom), và pháp trị (the rule of law).
Sau đó, ông mở đầu cuộc tranh luận bằng một nhận xét thẳng thắn: Câu hỏi chủ đề của cuộc tranh luận có vẻ mang màu sắc “lo bò trắng răng”,bởi vì thực trạng thế giới hiện nay cho thấy các nền tự do dân chủ phương Tây đang có nguy cơ bị hủy diệt bởi ba yếu tố nội tại vốn không liên quan đến Trung Quốc:
- Tình trạng chia rẽ, phân cực chính trị sâu sắc giữa các phe phái tả – hữu (political polarisation);
- Bất ổn thể chế bên trong các hệ thống dân chủ khiến quy trình đưa ra các quyết sách chính trị hiệu quả trở nên khó khăn, tốn kém và vô phương hướng (institutional dysfunction);
- Chủ nghĩa dân túy đang lan tràn (raging populism) khiến người dân không còn tin vào các thiết chế dân chủ truyền thống.
Ba yếu tố nói trên cần được những người ủng hộ dân chủ phương Tây ưu tiên giải quyết trước.
Tuy nhiên, ưu tiên giải quyết các vấn đề “thù trong” đó không có nghĩa là lờ đi “giặc ngoài” – nguy cơ đến từ những chính thể độc tài trên thế giới đang trỗi dậy.
Những chính thể độc tài này hiện nay không hề đóng cửa co cụm với nhau, trái lại chúng vẫn đang tích cực thách thức các giá trị tự do dân chủ phương Tây cũng như quyền lợi của các nước dân chủ trên toàn cầu. Trung Quốc chỉ là một trong những chính thể độc tài đó.
Tuy nhiên, vì sao Trung Quốc lại đáng sợ hơn các chính thể độc tài khác, ví dụ như Nga? Theo ông Bùi, yếu tố chính là sức mạnh kinh tế – “mạnh vì gạo, bạo vì tiền”.
Trung Quốc mạnh về kinh tế hơn Nga rất nhiều và đang tích cực dùng sức mạnh kinh tế đó để đe dọa các giá trị dân chủ phương Tây theo ít nhất là hai cách: làm gương “soái ca độc tài” cho toàn thế giới và thao túng và thay thế, sửa đổi các định chế toàn cầu.
Trong cách đầu tiên, Trung Quốc chủ yếu dùng các chỉ số thành công kinh tế của mình để duy trì một hình ảnh “chính thể độc tài có năng lực” (competent autocracy).
Hình ảnh “soái ca độc tài” này khiến nhiều người trên thế giới buộc phải nghi ngờ những nền dân chủ “có đức mà không có tài”, có tự do dân chủ nhưng không có năng lực phát triển đất nước.
Ông Bùi cho rằng nhiều người dân tại các nước dân chủ có những lý do chính đáng để cảm thấy thất vọng khi thấy các nền dân chủ tự do của họ không giúp cải thiện cơ sở hạ tầng, không làm kinh tế tăng trưởng nhanh chóng, và khi thấy xã hội bị chia rẽ, mất đoàn kết bởi một thứ chính trị dựa quá nhiều vào căn cước và chủng tộc (identity politics).
Tuy nhiên, khi xem Trung Quốc làm gương cho nước mình, nhiều người do thiếu kiến thức thực tế đã bỏ qua những lỗi hệ thống lù lù ẩn sau diện mạo đẹp đẽ của kinh tế Trung Quốc: ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, những chính sách sai lầm bị lấp liếm, bất bình đẳng thu nhập sâu sắc, và chính sách kế hoạch hóa gia đình hà khắc.
Đánh giá đúng mức độ thành công kinh tế của Trung Quốc trong dài hạn là một chủ đề mà các chuyên gia vẫn đang còn tranh cãi.
Do đó, cách “làm gương” của Trung Quốc tuy có tác dụng nhưng không đáng sợ bằng những hậu quả đe dọa rình rập theo sau.
Các giá trị tự do dân chủ phương Tây chỉ có thể duy trì ảnh hưởng trên thế giới thông qua ba phương tiện “cầm thực vực đạo” vốn do phương Tây nắm kiểm soát chính: hệ thống thương mại tự do toàn cầu, các thiết chế tài chính quốc tế như Ngân hàng Thế giới (World Bank), và rtật tự an ninh toàn cầu.
Trong cách đe dọa thứ hai, Trung Quốc thực tế đang tiến hành thao túng và thay thế các hệ thống toàn cầu để làm yếu đi ba cột trụ “cầm thực vực đạo” nói trên của phương Tây.
Bắc Kinh lợi dụng hệ thống thương mại toàn cầu đó để làm giàu theo một cách không công bằng: Họ đi buôn thoải mái ở các nước khác nhưng các nước khác thậm chí còn không được bước chân vào Trung Quốc. Họ nắm độc quyền nhà nước trong các ngành kinh tế quan trọng như công nghệ internet, tài chính, viễn thông, năng lượng và giao thông vận tải; và duy trì ảnh hưởng mọi lúc mọi nơi kể cả đối với những ngành công nghiệp dân dụng thông thường.
Còn với các thiết chế tài chính quốc tế, Trung Quốc đang tự gây dựng những thiết chế có khả năng cạnh tranh với phương Tây. Đáng kể nhất có thể kể đến Ngân hàng Phát triển Mới và Ngân hàng đầu tư Cơ sở Hạ tầng Châu Á.
Chính sách Vành đai – Con đường của Trung Quốc cũng được ông Bùi xem là một công cụ biến các ràng buộc kinh tế thông qua cho vay dài hạn thành ảnh hưởng chính trị.
Trật tự an ninh toàn cầu do phương Tây kiểm soát hoạt động dựa trên hai yếu tố chính: luật pháp quốc tế và sức mạnh quân sự của Hoa Kỳ. Trung Quốc đang thách thức cả hai yếu tố đó qua nhiều hoạt động bành trướng quân sự ở khu vực châu Á.
Tiêu biểu nhất là việc Bắc Kinh xây đảo nhân tạo trên Biển Đông trong khi ngang nhiên từ chối công nhận một phán quyết của Tòa Trọng tài Quốc tế khẳng định rằng các yêu sách tranh giành biển đảo của Trung Quốc không có cơ sở pháp lý.
Theo ông Bùi, thái độ xem thường luật pháp quốc tế đó của Trung Quốc phản ánh thực tế là chính quyền cộng sản Trung Quốc trọng sức mạnh súng ống bạo lực, khinh sức mạnh luân lý luật pháp.
Điều duy nhất khiến Trung Quốc kiềm chế, chưa dùng bạo lực quân sự để đẩy mạnh các hoạt động bành trướng đe dọa an ninh toàn cầu là do Trung Quốc còn e ngại sức mạnh quân sự của Hoa Kỳ.
Đến khi sức mạnh quân sự Trung Quốc vượt Mỹ rồi, mà Trung Quốc vẫn duy trì thái độ xem thường luật pháp của họ, thì chẳng còn gì ngăn cản nổi Trung Quốc áp đặt một thứ an ninh toàn cầu mới – thứ an ninh toàn cầu của một cường quốc bá quyền xem thường luật pháp.
Quan điểm cho rằng Trung Quốc KHÔNG đe dọa các giá trị tự do dân chủ
Người đưa ra quan điểm này trong cuộc tranh luận là một giáo sư ngành chính sách công của trường Đại học Quốc gia Singapore, ông Kishore Mahbubani.
Theo ông Mahbubani, lo ngại nguy cơ từ Trung Quốc đúng là “lo bò trắng răng”. Bởi vì nếu các giá trị tự do dân chủ mà suy tàn tận diệt thì chỉ có thể là do tự sát chứ không phải do bị mưu sát.
Ông Mahbubani cho rằng giới trí thức và chính trị gia phương Tây trong nhiều thập niên qua đã chọn một thái độ sai lầm: xem các giá trị tự do dân chủ của mình là hay, là nhất, là trường tồn vĩnh cửu.
Chính tâm lý ngạo mạn và tự mãn đó đã khiến cho các nước phương Tây trở nên chây ì: họ vừa không chăm lo bảo vệ, kiện toàn các thiết chế chính trị và nền tảng tư tưởng của mình, vừa không chịu khó phân tích học hỏi từ các mô hình phát triển xã hội mới như mô hình Trung Quốc.
Phương Tây đã quên mất một điều: chuyện các giá trị tự do dân chủ sẽ sống còn hay biến mất suy cho cùng không nằm ở chỗ chúng đẹp đẽ ra sao, mà nằm ở chỗ chúng có giúp cho quốc gia tạo dựng và duy trì một xã hội công bằng (just) và có trật tự tốt (well-ordered) hay không.
Ông Mahbubani trích dẫn một loạt số liệu cho thấy là các nước phương Tây (Mỹ và châu Âu) trong nhiều thập niên qua, đã không cải thiện được điều kiện kinh tế trong nước cũng như không nâng cao thêm chất lượng cuộc sống người dân, trong khi Trung Quốc thì đã làm được việc đó một cách hoành tráng.
Không những chây ì, “ngủ quên trên chiến thắng”, phương Tây còn có một số động thái “tự bắn vào chân mình”.
Ông Mahbubani cáo buộc rằng chính các nền dân chủ tiến bộ phương Tây đã “tạo điều kiện” cho việc hình thành và trỗi dậy những lãnh đạo dân túy (populist) như Donald Trump và những quyết sách sai lầm ở mức tự sát như quyết định từ bỏ Liên minh Châu Âu của Anh quốc (Brexit).
Thế Trung Quốc có chủ động đe dọa các giá trị tự do dân chủ không? Mahbubani cho là không, bởi hai nguyên nhân:
Một, giới lãnh đạo cộng sản Trung Quốc đủ khôn để nhận ra rằng, trong thế giới toàn cầu hóa thương mại hiện nay, sự tồn tại và hưng thịnh của các nước phương Tây tạo điều kiện tốt cho sự tồn tại và hưng thịnh của Trung Quốc, tức là một dạng “mất các anh rồi tôi chơi với ai, cho nên mong các anh (và các giá trị tư tưởng của các anh) cùng sống”.
Hai, Trung Quốc không giống phương Tây ở chỗ Trung Quốc không có nhu cầu xuất khẩu các tư tưởng chính trị. Trung Quốc thừa hiểu rằng mô hình của họ không phải đi đâu cũng làm được.
Phương Tây cần “tiên trách kỷ, hậu trách nhân”, tập trung lo quét dọn nhà cửa, “thanh lý môn hộ” trước để bảo vệ các giá trị tư tưởng của chính mình, thay vì lo lắng về Trung Quốc. Đó là kết luận của ông Mahbubani.
***
Trong phần sau, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu xem cả hai bên trong cuộc tranh luận đáp trả luận điểm của nhau như thế nào
Từ khóa:
tranh luận: debate (n), to debate (v)
các giá trị chủ nghĩa tự do: liberal values (np)
dân chủ: democracy (n)
bá quyền: hegemony (n)
chính sách đối ngoại: foreign policy (np)
các thiết chế quốc tế: international institutions (np)
chế độ dân chủ tự do: liberal democracy (np)
chế độ độc tài: autocratic/authoritarian regime (np)
trật tự an ninh toàn cầu hiện tại: global security order (np)
hệ thống thương mại tự do toàn cầu: global trading regime (np)
