Bởi Hoàng Việt
Bài xã luận – Chuyên mục Chính luận / Opinion
I. Cuộc chiến với tri thức bắt đầu từ một bức thư
Khi Thượng nghị sĩ Ted Cruz (Cộng hòa – Texas), Chủ tịch Ủy ban Thương mại Thượng viện, gửi thư chất vấn Wikipedia về “thiên kiến ý thức hệ” và yêu cầu cung cấp tài liệu về cách quản lý nội dung, đó không đơn thuần là một hành động giám sát.
Nó là một đòn tấn công có tính biểu tượng — mở thêm một mặt trận trong “cuộc chiến chống lại sự thật” mà phe bảo thủ đang theo đuổi suốt nhiều năm qua.
Cruz cáo buộc Wikipedia thiên tả, cho rằng nền tảng này “định hình nhận thức công chúng theo hướng tự do”.
Nhưng đằng sau ngôn từ chính trị là một thông điệp nguy hiểm hơn:
“Chúng tôi sẽ giám sát, gây áp lực và thậm chí trừng phạt bất kỳ nền tảng nào không phản chiếu thế giới theo cách chúng tôi muốn nhìn.”
II. Tu chính án thứ Nhất và “cái bóng dài” của quyền lực
Về mặt pháp lý, Wikipedia là tổ chức tư nhân, không bị ràng buộc trực tiếp bởi Tu chính án Thứ Nhất của Hiến pháp Hoa Kỳ — vốn chỉ cấm chính phủ hạn chế tự do ngôn luận.
Nhưng khi một viên chức nhà nước sử dụng quyền lực để đe dọa, chất vấn hoặc làm mất uy tín của một nền tảng ngôn luận, hành động đó có thể rơi vào vùng xám pháp lý được gọi là “state coercion” – cưỡng chế nhà nước.
Nói cách khác, Ted Cruz không cần ban hành một đạo luật kiểm duyệt.
Chỉ cần một lời đe dọa gián tiếp, một lời kêu gọi điều tra, hoặc một phiên điều trần mang tính đe nẹt — cũng đủ tạo ra hiệu ứng “chilling effect” khiến các nền tảng tri thức phải tự kiểm duyệt để sinh tồn.
III. Khi chính trị biến thành công cụ “kiểm duyệt mềm”
Wikipedia được vận hành bởi hàng nghìn biên tập viên tình nguyện trên khắp thế giới, dựa trên đồng thuận, minh bạch và dẫn nguồn. Không hệ thống nào hoàn hảo, và Wikipedia cũng có lỗi.
Nhưng việc gán cho nền tảng này cái nhãn “thiên tả” chỉ vì nó tuân thủ chuẩn khoa học và sự thật — là một chiến lược chính trị cố ý làm xói mòn niềm tin vào các định chế tri thức độc lập.
Đây là hình thức kiểm duyệt mềm (soft censorship) — không cần ban hành lệnh cấm, chỉ cần gieo nghi ngờ.
Khi người dân mất lòng tin vào báo chí, vào trường học, vào Wikipedia, thì sự thật trở thành thứ có thể thương lượng được.
IV. Tiền lệ nguy hiểm và bài học từ lịch sử
Học giả Evelyn Douek (Stanford Law School) từng cảnh báo:
“Mối đe dọa đối với tự do ngôn luận hôm nay không đến từ luật cấm ngôn, mà từ nỗi sợ bị chính quyền trừng phạt vì nói ra sự thật.”
Đây không phải lần đầu phe bảo thủ sử dụng “ủy ban điều tra” để đe dọa giới công nghệ, báo chí, hoặc học thuật.
Nhưng khi cuộc tấn công nhắm vào Wikipedia – một nền tảng trung lập, phi lợi nhuận, không quảng cáo – nó cho thấy mức độ leo thang của “chiến tranh nhận thức” trong chính trường Mỹ.
V. Tự do ngôn luận không chỉ là quyền được nói
Tu chính án Thứ Nhất bảo vệ quyền nói, nhưng ý nghĩa sâu xa của tự do ngôn luận là quyền được tồn tại ngoài tầm kiểm soát của quyền lực.
Một nền dân chủ chỉ thực sự vững mạnh khi tri thức không bị thao túng bởi đe dọa chính trị.
Khi Ted Cruz đòi Wikipedia “giải trình” về cách viết bài, đó không còn là một câu hỏi kỹ thuật — mà là một cảnh báo cho toàn bộ xã hội tri thức Hoa Kỳ:
Nếu chúng ta im lặng hôm nay, ngày mai sự thật cũng sẽ bị yêu cầu “giải trình”.
Kết luận
Trong kỷ nguyên mà thông tin là vũ khí, sự thật không chỉ bị bóp méo bằng tin giả – mà còn bằng quyền lực thật.
Wikipedia không hoàn hảo, nhưng nó đại diện cho một nguyên tắc nền tảng: kiến thức không thuộc về một đảng phái nào.
Và nếu chúng ta để một thượng nghị sĩ quyết định “phiên bản nào của sự thật được phép tồn tại”,
thì nước Mỹ sẽ không cần kiểm duyệt theo kiểu Trung Quốc – vì sự sợ hãi sẽ làm thay công việc đó.