Trong lịch sử Hoa Kỳ, chưa có vị tổng thống nào để lại dấu ấn rõ rệt về việc thách thức và làm xói mòn hệ thống kiểm soát quyền lực như Donald Trump. Những gì đang diễn ra trong nhiệm kỳ hai của ông cho thấy một mô hình tập trung quyền lực có hệ thống, từng bước phá bỏ các hàng rào bảo vệ nền dân chủ Mỹ.
1. Vô hiệu hóa cơ chế giám sát
Ngay sau khi trở lại Nhà Trắng, Trump đã sa thải 17 Tổng Thanh tra (Inspectors General) – những nhân vật độc lập có nhiệm vụ giám sát hoạt động của chính phủ. Đây là cú đánh trực diện vào cơ chế kiểm tra quyền lực hành pháp. Khi những “người gác cổng” bị loại bỏ, cánh cửa mở rộng cho lạm quyền, tham nhũng và che giấu sai phạm.
Không dừng lại ở đó, hàng chục chuyên gia tình báo và quan chức an ninh cũng bị tước quyền tiếp cận thông tin mật hoặc bị buộc thôi việc. Kết quả là năng lực giám sát các mối đe dọa từ Nga, Trung Quốc và khủng bố quốc tế bị suy giảm nghiêm trọng.
2. Vũ khí hóa ngân sách liên bang
Thay vì được phân bổ để phục vụ lợi ích công cộng, ngân sách liên bang dưới thời Trump đã trở thành công cụ trừng phạt và thưởng phạt chính trị. Các trường đại học, tổ chức phi lợi nhuận hay cơ quan nào không “thuận ý” có nguy cơ bị cắt tài trợ. Ngược lại, các địa phương và doanh nghiệp thân hữu được ưu ái rót vốn.
Ngân sách quốc gia vốn là kết quả của quá trình thương lượng dân chủ, nay bị biến thành đòn bẩy để ép buộc sự phục tùng. Đây là bước tiến nguy hiểm biến bộ máy nhà nước thành công cụ của một cá nhân.
3. Sắc lệnh hành pháp thay cho luật pháp
Trong năm đầu của nhiệm kỳ, Trump đã ký hàng trăm sắc lệnh hành pháp, nhiều trong số đó liên quan trực tiếp đến thuế quan, chính sách thương mại và quản lý an ninh quốc gia. Thay vì để Quốc hội – cơ quan đại diện nhân dân – quyết định, ông dùng quyền hành pháp để áp đặt chính sách quy mô toàn cầu.
Điển hình là thuế quan 10% toàn cầu, ban hành dựa trên các đạo luật khẩn cấp, vừa vượt quá thẩm quyền hiến định vừa mở ra cơ chế “mua bán chính sách dưới gầm bàn”. Một số sắc lệnh đã bị tòa án liên bang chặn lại, nhưng thiệt hại về niềm tin đối với hệ thống kiểm soát quyền lực thì không thể đảo ngược.
4. Thách thức tư pháp và báo chí
Trump nhiều lần công khai tuyên bố không tuân thủ phán quyết của tòa, hoặc tìm cách trì hoãn, né tránh thực thi. Khi hành pháp coi nhẹ tư pháp, “rule of law” – nền tảng của dân chủ Mỹ – bị đẩy đến bờ vực.
Đối với báo chí, Trump không chỉ gọi truyền thông là “kẻ thù của nhân dân” mà còn triển khai hàng loạt biện pháp đàn áp: từ kiện tụng, đe dọa rút giấy phép, đến gây áp lực kinh tế. Mục tiêu rõ ràng: bịt miệng các tiếng nói độc lập, làm suy yếu quyền lực mềm của nền dân chủ.
5. Xóa bỏ quyền lực mềm và phá liên minh
Ở cấp độ đối ngoại, Trump cắt giảm viện trợ nhân đạo, thu hẹp ngoại giao đa phương, rút khỏi các cam kết biến đổi khí hậu, và nới trừng phạt Belarus – một đồng minh thân cận của Nga. Đồng thời, ông cho tháo dỡ đội đặc nhiệm truy vết tài sản của các tài phiệt Nga, vô hiệu hóa một công cụ quan trọng trong mặt trận trừng phạt.
Những hành động này đã làm suy yếu vị thế lãnh đạo toàn cầu của Mỹ, gây chia rẽ trong NATO và phá vỡ mạng lưới liên minh vốn là sức mạnh chiến lược lớn nhất của Washington.
6. Chính trị hóa quân đội
Đỉnh điểm của quá trình tập trung quyền lực là nỗ lực biến quân đội thành công cụ cá nhân. Tại Quantico, trước hàng trăm tướng lĩnh, Trump tuyên bố sẽ “sa thải ngay tại chỗ” nếu ông “không thích ai đó”. Bộ trưởng Quốc phòng Pete Hegseth còn công kích các chỉ huy cấp cao, đe dọa những người không ủng hộ chương trình chính trị.
Đây không chỉ là sự can thiệp thô bạo vào cơ cấu quân đội, mà còn phá vỡ nguyên tắc dân sự kiểm soát quân sự – nền tảng đảm bảo quân đội trung lập, phục vụ Hiến pháp thay vì một cá nhân.
7. Một mô hình lộ diện
Khi ghép nối những mảnh ghép lại, ta thấy rõ một mô hình tập trung quyền lực:
-
Phá giám sát nội bộ (sa thải Thanh tra, tước quyền chuyên gia).
-
Mở rộng hành pháp (sắc lệnh tràn lan, vượt quyền Quốc hội).
-
Ép buộc qua ngân sách (thưởng phạt chính trị).
-
Triệt tiêu tiếng nói độc lập (báo chí, tư pháp).
-
Suy yếu liên minh & quyền lực mềm (ngoại giao, viện trợ, trừng phạt Nga).
-
Chính trị hóa quân đội (đe dọa thanh trừng tướng lĩnh).
Đây không phải là những hành động đơn lẻ, mà là một lộ trình có hệ thống nhằm bẻ gãy từng lớp kiểm soát quyền lực, tiến tới tập trung quyền lực tối đa trong tay hành pháp.
8. Nguy cơ hiện hữu
Nếu xu hướng này tiếp tục, Hoa Kỳ đối diện nguy cơ trượt dài vào mô hình độc tài kiểu mới: một tổng thống có thể ra lệnh thuế quan, dùng ngân sách để trừng phạt đối thủ, bỏ qua Quốc hội, coi thường tòa án, đàn áp báo chí, làm suy yếu liên minh, và biến quân đội thành công cụ riêng.
Khi đó, nền dân chủ Mỹ – vốn được ca ngợi là tấm gương cho thế giới – sẽ mất đi giá trị cốt lõi: kiểm soát và cân bằng quyền lực (checks and balances).
✍️ Kết luận:
Điều đáng lo ngại nhất không chỉ là những quyết định cụ thể, mà là mô hình tư duy và cách hành xử của Donald Trump. Từng bước, từng tầng, những hàng rào bảo vệ dân chủ bị tháo gỡ. Nếu không có sự lên tiếng và hành động quyết liệt từ Quốc hội, tư pháp, báo chí và công dân, nước Mỹ có thể thức dậy trong một thực tại hoàn toàn khác: một nền cộng hòa bị biến dạng, nơi quyền lực tập trung tuyệt đối vào một người.