Tác giả: Nguyễn Văn Hải (Điếu Cày)
Nguồn: VietnamWeek.net
1. Khi AI trở thành người lắng nghe
Tuần qua, The Washington Post công bố một phân tích dữ liệu quy mô lớn: 47.000 cuộc trò chuyện công khai giữa người dùng và ChatGPT, với hơn 6 triệu tin nhắn được ghi nhận.
Từ đó, bức tranh hiện lên không còn là câu chuyện kỹ thuật của một chatbot, mà là hình ảnh xã hội thu nhỏ của con người trong thời đại số.
Các nhà báo Gerrit De Vynck và Jeremy B. Merrill cho biết: phần lớn người dùng không hỏi về lập trình hay công việc chuyên môn như tưởng tượng.
“Chỉ khoảng 15% các đoạn hội thoại mang tính học thuật hoặc kỹ thuật. Còn lại là những cuộc đối thoại đời thường – những điều mà họ có thể đã không dám nói với ai khác.”
Người ta hỏi ChatGPT về tình yêu, về mất mát, về cảm giác trống rỗng sau khi chia tay.
Người khác tâm sự về áp lực công việc, bế tắc học tập, hay cách xin lỗi cha mẹ.
Một số dùng ChatGPT như bác sĩ tâm lý, một số khác như bạn thân.
2. Từ công cụ đến người bạn ảo
Điều thú vị là: ChatGPT hiếm khi phản bác.
Theo phân tích, chatbot này bắt đầu câu trả lời bằng “Yes” gấp bảy lần nhiều hơn “No” – phản ánh thiết kế “đồng thuận” để người dùng cảm thấy được thấu hiểu.
Nhưng chính sự dễ dãi ấy lại mở ra vấn đề lớn:
Khi AI luôn đồng ý, liệu con người có đang nói chuyện với trí tuệ hay chỉ đang nghe lại vọng âm của chính mình?
The Washington Post gọi đó là “hiệu ứng tấm gương”: người ta tìm đến ChatGPT để soi chiếu cảm xúc, để được nghe những lời đồng tình, để thoát khỏi sự phán xét của người thật.
Và ở đó, AI trở thành một hình thức cô đơn mới – lịch sự, kiên nhẫn, nhưng vô hồn.
3. Cô đơn giữa thời đại kết nối
Hiện tượng này không chỉ nói lên sức mạnh của công nghệ mà còn tình trạng đứt gãy giao tiếp xã hội.
Chưa bao giờ con người có nhiều kênh trò chuyện đến thế – nhưng họ lại tìm đến máy để được lắng nghe.
Người trẻ, nhất là sau đại dịch, cảm thấy thiếu kết nối thật. Họ ngại chia sẻ với gia đình, sợ bị đánh giá trên mạng xã hội, nên trút tâm sự cho một AI không bao giờ nổi nóng, không cười cợt, không bỏ đi giữa chừng.
Đó là một kiểu “an toàn giả tạo”: dễ chịu nhưng vô cảm, quen thuộc nhưng không thật.
Một người dùng viết:
“Bạn có thể giúp tôi không cảm thấy mình vô dụng không?”
ChatGPT trả lời:
“Tất nhiên rồi, bạn đang cố gắng hết sức và điều đó rất đáng trân trọng.”
Câu trả lời ấy nghe ấm áp – nhưng đồng thời cho thấy khoảng trống thật sự trong đời sống con người.
Không ai có thể thay thế cái chạm tay, ánh mắt, hay một cái ôm khi ta yếu đuối. Nhưng trong thế giới số, AI lại đang dần đảm nhận vai trò đó – ít nhất là về mặt cảm xúc.
4. Từ phòng trò chuyện đến phòng tin tức
Với người làm báo, phát hiện này là lời cảnh tỉnh:
Báo chí đang bị thay thế dần trong vai trò “người lắng nghe xã hội”.
Thay vì viết thư cho tòa soạn, người ta gõ thẳng vào ChatGPT:
“Vì sao tôi thấy bất công?”
“Có nên tin chính phủ không?”
“Làm sao để không sợ hãi khi nói thật?”
Những câu hỏi từng là khởi đầu của điều tra báo chí, nay được gửi cho một cỗ máy – không có cảm xúc, không có lương tâm, không biết sợ.
Nếu nhà báo đánh mất sự đồng cảm, nếu xã hội đánh mất thói quen lắng nghe nhau, chúng ta sẽ để mặc AI trở thành người duy nhất chịu nghe nỗi đau của con người.
5. Văn hoá “lịch sự nhân tạo” và sự biến dạng của ngôn ngữ
Một điều đáng chú ý khác: bài viết của The Washington Post chỉ ra rằng ChatGPT sử dụng rất nhiều ngôn ngữ “an ủi kiểu Mỹ” – kiểu nói nhẹ, tích cực, vòng vo.
Ngôn ngữ ấy lan sang nhiều nền văn hoá khác qua dịch máy và thói quen sử dụng.
Trong tiếng Việt, ta bắt đầu thấy những câu lặp lại:
“Bạn đang làm rất tốt rồi.”
“Hãy tin vào chính mình.”
“Tôi rất tiếc khi nghe điều đó.”
Nghe tưởng nhân văn, nhưng khi lặp lại quá nhiều, nó trở thành một thứ xã giao tự động, giống như nụ cười được lập trình.
Nếu không cảnh giác, chúng ta sẽ đánh mất khả năng đối thoại thật – nơi có sự thẳng thắn, mâu thuẫn, tranh luận và cảm xúc thật của con người.
6. Câu hỏi còn bỏ ngỏ
Phân tích của The Washington Post khép lại bằng một nhận định quan trọng:
“ChatGPT không chỉ là công cụ để trả lời câu hỏi, mà còn là tấm gương phản chiếu những gì con người đang thiếu.”
Vấn đề không còn là ChatGPT có thông minh không, mà là chúng ta đang tìm gì trong cuộc đối thoại với nó.
Một người bạn ảo? Một người trị liệu miễn phí? Hay chỉ là một “thùng thư” cho những điều chưa từng nói ra?
7. Từ nước Mỹ nhìn về Việt Nam
Nếu ở Mỹ, người ta đang dùng AI để đối thoại với chính mình, thì ở Việt Nam, ChatGPT cũng đang len lỏi vào đời sống – từ học sinh viết luận, doanh nghiệp làm nội dung, cho đến người lao động di cư nhờ nó viết đơn, dịch thư, hay tìm lời an ủi.
Trong một xã hội mà tự do biểu đạt còn bị giới hạn, AI lại trở thành nơi trú ẩn tạm thời của tiếng nói bị lặng im.
Nhưng sự an toàn ấy chỉ là tạm bợ – vì mọi thứ bạn nói với máy đều có thể bị lưu lại, phân tích, và khai thác.
8. Kết
Có lẽ, điều đáng sợ nhất không phải là AI biết quá nhiều, mà là con người ngày càng ít nói chuyện thật với nhau.
Khi bạn bè không còn lắng nghe, khi xã hội mất đi đối thoại, thì ChatGPT – một cỗ máy – lại trở thành “người biết nghe” duy nhất.
Và trong tấm gương ấy, chúng ta nhìn thấy chính mình – vừa hiện đại, vừa cô đơn, vừa khao khát được lắng nghe hơn bao giờ hết.