1) Quyền lực mới của “thuật toán”
Tin tức chính trị ngày nay không còn được chọn lọc chủ yếu bởi biên tập viên, mà bởi thuật toán xếp hạng của các nền tảng. Nghiên cứu quy mô lớn nhất từng công bố về Twitter/X cho thấy: nội dung chính trị cánh hữu được khuếch đại bởi thuật toán nhiều hơn cánh tả ở 6/7 quốc gia; ở Mỹ, thuật toán cũng ưu tiên các nguồn tin thiên hữu. Điều này không do người dùng “tự chọn”, mà do cơ chế sắp xếp của hệ thống gợi ý. (arXiv)
Thử nghiệm ngẫu nhiên do nhóm các nhà khoa học độc lập phối hợp với Meta cho thấy: khi gỡ thuật toán (chuyển sang dòng thời gian), thời gian người dùng ở lại nền tảng giảm mạnh và họ tiếp xúc nhiều hơn với nguồn ôn hòa. Nói cách khác, thuật toán giữ chân người dùng bằng cách đẩy nội dung “gây phản ứng” – một môi trường màu mỡ cho tuyên truyền cảm xúc. (Science)
2) Phân cực: nền tảng không phải gốc rễ, nhưng “đổ thêm dầu”
Các think-tank lớn kết luận nền tảng mạng xã hội không phải nguyên nhân duy nhất của phân cực, nhưng làm nó trầm trọng hơn: khuếch đại nội dung gây chia rẽ, khuyến khích tương tác kiểu “phẫn nộ”, và cho phép chiến dịch chính trị nhắm mục tiêu siêu vi mô. Giải pháp chính sách gồm: minh bạch hệ gợi ý, giảm ưu tiên nội dung gây độc hại, và tăng quyền kiểm soát cho người dùng. (Brookings)
Một bức tranh dân chủ rộng hơn: khảo sát toàn cầu của Pew cho thấy Mỹ là ngoại lệ – người Mỹ nhìn mạng xã hội tiêu cực với dân chủ hơn phần lớn các nước, phản ánh sự mất niềm tin vào hệ sinh thái thông tin. (Pew Research Center)
3) “Kinh tế chú ý” và ưu thế của tuyên truyền
Trong mô hình kinh doanh dựa vào thời gian xem, thuật toán thưởng cho nội dung giật cảm xúc (giận dữ, sợ hãi, thù địch). Tuyên truyền hiện đại vì thế:
- đi nhanh hơn báo chí điều tra;
- rẻ hơn sản xuất nội dung chất lượng;
- chính xác về mặt nhắm đích (micro-targeting) hơn truyền thông đại chúng.
Khi “thuật toán quyết định phơi nhiễm”, nội dung xuyên tạc có thể định dạng quan niệm số đông (perceived majority) ngay cả khi nó không phản ánh thực tế. (arXiv)
Ngoài ra, khoảng 20% người Mỹ thường xuyên lấy tin từ các influencer mạng xã hội – nhóm ít chuẩn mực biên tập hơn báo chí, vừa mở rộng đa dạng tiếng nói, vừa tăng rủi ro sai lệch. (AP News)
4) Kiểm duyệt xuyên biên giới: khi nhà nước “đi tắt” qua nền tảng
Một xu hướng song hành là đàn áp xuyên biên giới (transnational repression): chính quyền gửi yêu cầu pháp lý buộc nền tảng ẩn nội dung trong lãnh thổ họ, dù bài viết không vi phạm quy chuẩn toàn cầu. The 88 Project và Global Human Rights Clinic – University of Chicago Law School đã nộp hồ sơ lên Hội đồng Nhân quyền LHQ, ghi nhận mô hình kiểm soát tự do ngôn luận trực tuyến có hệ thống tại Việt Nam, bao gồm việc yêu cầu các công ty công nghệ gỡ hoặc hạn chế nội dung của nhà hoạt động và nhà báo lưu vong. Đây là ví dụ điển hình về việc các chế độ xuất khẩu kiểm duyệt thông qua nền tảng toàn cầu. (University of Chicago Law School)
5) Hệ quả chính trị
- Dư luận bị “bẻ lái” âm thầm: người dùng tưởng mình “tự chọn”, thực ra đang đi trên đường ray thuật toán.
- Bong bóng thông tin làm mất năng lực đồng thuận, khiến chính sách công bị khóa cứng.
- Nhà nước độc đoán được “cánh tay dài”: họ không cần kiểm soát nền tảng toàn cầu – chỉ cần ép các công ty tuân thủ yêu cầu địa phương.
6) Khuyến nghị thực tiễn (cho nhà báo, tổ chức xã hội, người dùng)
- Minh bạch thuật toán: yêu cầu nền tảng công bố tiêu chí xếp hạng, mở API kiểm toán độc lập; triển khai “Why am I seeing this?” ở cấp bài viết. (Theo khuyến nghị Brookings). (Brookings)
- Lựa chọn dòng thời gian/nguồn tin: khuyến khích người dùng chuyển sang chronological feed cho các chủ đề nhạy cảm, theo bằng chứng thực nghiệm. (Science)
- Đa kênh & sao lưu: đăng chéo lên website tự quản (không phụ thuộc nền tảng) để vô hiệu hóa lệnh “ẩn theo lãnh thổ”. (Liên hệ phát hiện của GHRC/88 Project). (University of Chicago Law School)
- Chuẩn hóa trích dẫn: khi dùng nội dung của influencer, gắn nguồn sơ cấp; phân biệt tin xác thực và bình luận. (AP News)
- Theo dõi chỉ số chất lượng tiếp cận: đo “tỷ lệ nguồn ôn hòa” trong feed, chủ động pha loãng nguồn cực đoan bằng danh sách theo dõi cân bằng.
Kết luận
Tuyên truyền đang có lợi thế không phải vì công chúng “kém hiểu biết”, mà vì kiến trúc hạ tầng thông tin – thuật toán tối ưu hóa tương tác, mô hình kinh doanh của nền tảng, và cả công cụ pháp lý mà các chính quyền độc đoán tận dụng**.**
Muốn cân bằng lại, cần ba tầng cùng lúc: chính sách công (minh bạch & kiểm toán thuật toán), thực hành báo chí – xã hội dân sự (đa kênh, chuẩn mực trích dẫn, phòng vệ pháp lý), và năng lực số của từng công dân (quản trị nguồn tin, nhận diện thao túng).