– Cù Tuấn biên dịch phóng sự của The Economist.
Tóm tắt: Đầu tiên, hãy làm rõ sự thật, Kenneth Roth, một nhà vận động nhân quyền hàng đầu, lập luận
Một bác sĩ ở Syria dưới thời Bashar al-Assad đã buộc phải tiêm thuốc an thần cho 63 tù nhân. Không phải để làm dịu nỗi đau do bị xiềng xích, mà là để đảm bảo họ không còn tỉnh táo để phàn nàn về điều đó khi một phái đoàn Liên hợp quốc đến thăm nhà tù địa ngục nơi họ bị giam giữ. Thoạt nhìn, bài học đạo đức của câu chuyện này rất rõ ràng: những chế độ chuyên chế đang phỉ nhổ vào nhân quyền. Nhưng Kenneth Roth, cựu giám đốc của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền (HRW), lại thấy một bài học khác, đầy hy vọng hơn. Ngay cả những kẻ cai trị đê tiện nhất cũng quan tâm đến danh tiếng của mình, và do đó cố gắng che giấu ít nhất một số hành vi ngược đãi của họ. Điều này tạo cơ hội cho những người vận động nhân quyền: bằng cách phơi bày sự thật kinh hoàng, đôi khi họ có thể khiến các chính phủ phải xấu hổ và giảm bớt các sự việc trên.
Nhiệm vụ này không hề đơn giản. Những lãnh đạo cai trị bằng nỗi sợ hãi rất khó cảm thấy xấu hổ. Việc phơi bày sự tàn ác của họ thực sự có thể củng cố quyền lực của họ trong một thời gian, bằng cách nhắc nhở thần dân của họ về những nguy hiểm của sự bất tuân lệnh. Tuy nhiên, chỉ cai trị bằng nỗi sợ hãi “là rủi ro, vì công chúng bất mãn luôn tìm cách lật đổ bạo chúa”. (Như ông Assad, trong ảnh, đã thấy điều này vào tháng 12 năm 2024, khi cuộc lật đổ của ông đã làm dấy lên sự hân hoan trên đường phố Damascus.) Vì vậy, hầu hết các nhà độc tài đều muốn tỏ vẻ rằng mình phục vụ lợi ích của người dân.
Sau khi điều hành một trong những nhóm nhân quyền hiệu quả nhất thế giới trong ba thập kỷ, ông Roth đã đấu khẩu với nhiều chế độ độc ác hơn hầu hết mọi người có thể kể tên. Trong cuốn sách mới “Sửa chữa sai lầm” (Righting the Wrongs), ông đã chắt lọc những hiểu biết sâu sắc mà ông đã dày công đúc kết. Với các lãnh chúa đã chia cắt Sudan, Tổng thống Nga từng bắt cóc trẻ em Ukraine và Tổng thống Mỹ cần suy ngẫm về cuộc thanh trừng sắc tộc ở Gaza, cuốn sách này khó có thể phù hợp hơn.
Ông Roth lập luận rằng chìa khóa để làm bẽ mặt những lãnh đạo quyền lực nhưng làm chuyện sai trái là tránh chửi thẳng họ và “làm thảm thương hóa sự kiện”. Các nhà nghiên cứu tại HRW được cho biết “rằng ưu tiên hàng đầu của họ là tính chính xác” và “tốt hơn là trở về tay không còn hơn là công bố thông tin không chính xác”. Họ đào bới sự thật một cách tỉ mỉ, bằng cách phỏng vấn nạn nhân và rà soát các tài liệu chính thức, vốn thường tẻ nhạt. Ngay cả khi báo cáo của họ không đạt được kết quả gì trong thời gian ngắn, nó vẫn có thể cung cấp bằng chứng cho các cuộc truy tố trong tương lai.
Những kẻ độc tài thường sợ bị phơi bày. Nếu không, họ đã không dành nhiều nguồn lực như vậy để che giấu hành vi ngược đãi của mình, đôi khi là một cách vụng về. Khi Trung Quốc phá bỏ các trại tù người Duy Ngô Nhĩ trên bản đồ trực tuyến, điều này giúp các nhà nghiên cứu dễ dàng tìm thấy chúng hơn – bằng cách tìm kiếm những chỗ bị dọn trống mà không thể giải thích được.
Một nhà hoạt động phải biết cần phải nói chuyện với người nào. Nếu một người đứng đầu chính phủ thực sự không biết về các vụ ngược đãi, chỉ cần chứng minh chúng có tồn tại, vậy là đủ, đặc biệt là trong một nền chính trị dân chủ. Năm 2011, ông Roth đã thảo luận với tổng thống Mexico, Felipe Calderón, để thảo luận về một báo cáo về “những vụ mất tích” và các vụ hành quyết tóm tắt do quân đội Mexico thực hiện trong “cuộc chiến chống ma túy”. Trước đó, ông Calderón đã khẳng định rằng quân đội của mình vô tội. Nhưng sau khi ông Roth báo cáo cho ông Calderón chi tiết từng đoạn một, Tổng thống Mexico thừa nhận mình đã sai và áp dụng một số biện pháp khắc phục do ông Roth đề xuất, chẳng hạn như không còn thẩm vấn nghi phạm tại các căn cứ quân sự nữa.
Đối với những chế độ độc ác hơn, cần phải có nhiều kỹ năng hơn. Những lãnh đạo cai trị, mà không cảm thấy tội lỗi khi xé rách móng tay của những người bất đồng chính kiến, lại có thể cũng khao khát sự tôn trọng trên bình diện quốc tế. Sau khi Mỹ lật đổ Saddam Hussein, một nhà độc tài Ả Rập khác, Muammar Qaddafi, rất muốn tránh số phận tương tự. Ngoài việc công khai từ bỏ chương trình vũ khí hạt nhân, chính phủ của ông Qaddafi đã mời ông Roth đến thăm Libya.
Ông Roth đã nắm bắt cơ hội và chia sẻ danh sách 131 tù nhân chính trị tại nước này, và yêu cầu thả họ. Các quan chức cấp trung đã nổi giận và “dường như nghĩ rằng họ có thể dùng vũ lực để chúng tôi không công bố [những phát hiện này]”, ông Roth nhớ lại. Ông để họ thở lấy sức một lúc, rồi đưa cho họ một lựa chọn. HRW sẽ tổ chức một cuộc họp báo ở Ai Cập sau đó vài ngày. Khi các nhà báo hỏi về cuộc họp của ông ở Tripoli, ông có thể nói: “Tất cả những gì họ làm là hét vào mặt chúng tôi.” Hoặc: “Các cuộc trò chuyện có hiệu quả và họ hứa hẹn nhiều cải cách.” “Theo các ông sẽ là gì đây?” Ngày hôm sau, các quan chức Libya đã xin lỗi và chẳng mấy chốc tất cả 131 tù nhân chính trị trên đã được trả tự do.
Việc bảo vệ nhân quyền giờ đang trở nên khó khăn hơn. Nước Nga đã hoàn toàn mất kiểm soát. Hai nền dân chủ hùng mạnh nhất, Ấn Độ và Hoa Kỳ, có những nhà lãnh đạo không mấy quan tâm đến nhân quyền. Và Trung Quốc dưới thời Tập Cận Bình đã trở thành “mối đe dọa lớn nhất đối với hệ thống nhân quyền toàn cầu”, liên tục tìm cách phá hoại hệ thống này tại các diễn đàn quốc tế.
Trong khi đó, một số người theo chủ nghĩa tiến bộ phương Tây đã mất đi sự sáng suốt của họ. Một số người chấp nhận quan niệm lố bịch rằng đối với người phương Tây, việc chỉ trích sự áp bức ở các nước đang phát triển (Global South) là một hình thức của chủ nghĩa đế quốc. Những người khác thì nói những lời vô nghĩa tự cho mình là đúng. Ông Roth nhớ lại một cố vấn đã thúc giục HRW vận động chống lại “chủ nghĩa phân biệt chủng tộc có hệ thống, chế độ gia trưởng và chủ nghĩa giai cấp ăn sâu vào thiết kế của các hệ thống y tế công cộng phương Tây”. Những lời lẽ như vậy có thể sẽ đẩy lùi “những người trung gian dễ bị tác động” – những người mà các nhà vận động cần giành được sự ủng hộ. Tốt hơn nhiều nếu tập trung vào những điều mà ít nhiều mọi người đều đồng ý là sai, chẳng hạn như tra tấn.
1. Sự thất sủng của Roth
Khi thế giới phân cực, những người vận động nhân quyền phải được coi là vô tư. Điều này thật khó. Các chế độ xấu xa thường cáo buộc họ là tay sai của các thế lực nước ngoài. Các chế độ ngược đãi khác cố gắng thay đổi chủ đề và hỏi lại: còn tội ác của nước Mỹ thì sao? Phản ứng của ông Roth là mang đến một chồng báo cáo của HRW về nước Mỹ và “đặt chúng thật mạnh” lên bàn làm việc của viên chức mà hay phát biểu như vậy.
Sau khi nghỉ hưu tại HRW vào năm 2022, ông Roth đã bị hủy bỏ các lời mời đến các hội thảo. Một lời mời tham gia học bổng nhân quyền tại Harvard đã bị phủ quyết, được cho là vì các nhà tài trợ phản đối thành kiến ”chống Israel” của ông. Lời phản đối đó nghe có vẻ sáo rỗng: Ông Roth là người Do Thái, gia đình ông đã chạy trốn khỏi Đức Quốc xã và ông là người chỉ trích gay gắt sự tàn bạo ở mọi nơi. Sau một làn sóng phản đối, Harvard đã phải mời lại ông.
Thế giới cần nhiều người giám sát như ông Roth: có nguyên tắc nhưng thực tế, cực kỳ chăm chỉ và kiên quyết không theo phe phái nào. Có lẽ việc ông chưa bao giờ học một khóa học hàn lâm nào về nhân quyền cũng có ích. Thay vì soi mói những chi tiết nhỏ nhặt của luật pháp quốc tế, ông kể những câu chuyện về con người, như câu chuyện về bác sĩ gây mê người Syria, khiến người nghe vô cùng phẫn nộ. Chính những câu chuyện, chứ không phải lý thuyết, mới giúp con người hiểu được các chế độ chuyên chế. Và khi những lãnh đạo đầy quyền lực lấp đầy màn ảnh nhỏ của thế giới bằng những điều sai trái, thì cần phải có người kể lại những câu chuyện có thật.
Want to elevate your look with natural-looking dreadlocks? Check out our lineup of dreadlock extensions at this link – dreads real hair, offering the highest quality options for achieving a flawless, natural look.
Carefully designed using real human hair, these dreadlocks are ideal for natural styling. Whether you’re into full-head transformations, we have options that blend with curly, coily, or straight textures.
Express yourself with:
– dread natural
– handmade dreadlocks
Achieve that natural dreadlock vibe with premium-quality extensions that look and feel real. Smooth checkout available across the USA and beyond!
Shop now – you were meant to stand out.